اثرات استفاده بیش از اندازه ملاتونین

یاسمین فاکس-شرلی / بی‌بی‌سی

مکمل‌های غذایی ملاتونین هر روز محبوبیت بیشتری در میان افرادی که مشکل خواب دارند پیدا می‌کنند. موارد استفاده بیش از حد از این مکمل‌ها به‌تازگی افزایشی قابل ملاحظه داشته است. استفاده بیش از اندازه ملاتونین چه ضررهایی ممکن است داشته باشد؟

عده زیادی از ما حتی در رخت‌خواب هم سر در تلفن‌های‌های همراه خود داریم. از بالا و پایین کردن دیوانه‌وار سایت‌های خبری برای مطلع شدن از آخرین رویدادها گرفته تا گشت‌و‌گذار در شبکه‌های اجتماعی؛ ما تقریبا همیشه و حتی پیش از خواب هم در معرض نور آبی صفحه نمایش تلفن‌های هوشمند خود هستیم.

مطالعات نشان داده که جایگزین کردن زمان خواب با زمان استفاده از صفحه نمایش تاثیری بسیار مخرب بر خواب دارد. علتش هم فقط و فقط ملاتونین است؛ هورمونی که در غده صنوبری (پینه‌آل) مغز تولید می‌شود. این هورمون نقشی تعیین‌کننده در تنظیم چرخه خواب و بیداری بدن ایفا می‌کند.

گاهی اوقات از این هورمون با نامی نسبتا ترسناک یاد می‌کنند: «هورمون تاریکی». دلیلش هم این است که در روز سطح این هورمون در بدن پایین است و با آمدن شب و تاریک شدن هوا میزان تولیدش بیشتر می‌شود.

به این ترتیب، اگر هنگام خواب به هر دلیلی - از جمله به دلیل نگاه کردن به صفحه‌ نمایش درخشان آبی‌رنگ دستگاه‌های هوشمند - در معرض نور بیشتری قرار بگیریم، روند طبیعی تولید ملاتونین در بدن‌مان مختل می‌شود و خواب از سرمان می‌پرد. شاید به همین دلیل است که از هر سه بزرگسال در آمریکا یک نفر کمبود خواب دارد و ۷ تا ۸ ساعت خواب مورد نیازش در طول شب تامین نمی‌شود.

به این ترتیب، جای تعجب ندارد که میلیون‌ها نفر به مکمل‌های غذایی ملاتونین روی آورده‌اند به این امید که این ماده به آن‌ها در مبارزه با بی‌خوابی، جت‌لگ (اختلال خواب ناشی از اختلاف ساعت در سفرهای هوایی) و مشکل خواب‌شان بعد از شیفت‌های شبانه کمک کند. در بریتانیا ملاتونین را بدون تجویز پزشک نمی‌فروشند اما در آمریکا در قفسه‌های داروخانه‌ها در کنار مکمل‌های ویتامین قرار داده می‌شود و بدون نسخه می‌‌شود آن‌ را تهیه کرد. حتی به کودکان از سنین پایین «پاستیل‌»‌های ملاتونین داده می‌شود تا شب‌ها راحت‌تر بخوابند.

همه این‌ها در حالی است که نگرانی‌ها از استفاده از ملاتونین در میان بعضی پزشکان و متخصصان بیشتر شده است. آن‌ها معتقدند این مکمل‌های غذایی شاید به اندازه‌ای که در موردشان تبلیغ می‌شود، بی‌ضرر نباشند.

در دوران همه‌گیری ویروس کرونا، مایکل توس، پزشک اورژانس اطفال در بیمارستان کودکان بوستون، متوجه روندی نگران‌کننده شد. شمار کودکانی که به دلیل استفاده بیش از اندازه از ملاتونین در بخش او بستری می‌شدند به‌سرعت در حال افزایش بود.

او به بی‌بی‌سی گفت:‌ « خردسالانی را می‌دیدیم که اتفاقی قرص ملاتونین خورده بودند، همین‌طور نوجوانانی که بعد از مصرف ملاتونین کوشیده بودند به خودشان آسیب بزنند.»

بنابر مطالعه‌‌ای که سال ۲۰۲۲ با همکاری آقای توس انجام و منتشر شد، بین سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۱ تعداد تماس‌های سالانه برای کنترل مسمومیت ناشی از مصرف بیش از اندازه ملاتونین در کودکان ۵۳۰ درصد افزایش داشته است. تا سال ۲۰۲۰، تماس‌ها با مراکز کنترل مسمومیت بیش از هر ماده دیگری به مصرف بیش از اندازه ملاتونین توسط کودکان مربوط بوده است.

اما مطالعه‌ای هم که کمی بعد‌تر در ژوئن ۲۰۲۳ انجام شد، به نتایجی مشابه رسید. طبق این پژوهش در یک دهه گذشته شمار کودکانی که به دلیل مصرف بیش از حد ملاتونین به بخش‌های اورژانس در آمریکا مراجعه کرده‌اند، افزایشی ۴۲۰ درصدی داشته است.

مایکل توس می‌گوید: «افزایش موارد مسمومیت به احتمال زیاد از افزایش میزان مصرف ملاتونین ناشی می‌شود.»

«در سال‌های اخیر فروش ملاتونین و مصرف آن در اطفال زیادتر شده است. آنچه در محیط اطراف‌ کودکان وجود دارد، آن‌ها را مسموم می‌کند. بنابراین، بیشتر شدن دسترسی به ملاتونین به افزایش مسمومیت‌ها منجر خواهد شد.»

اما توجه به این نکته هم مهم است که در هر دوی این مطالعات اکثر کودکان هیچ‌گونه علائمی بروز ندادند و اگر هم علائمی وجود داشت خفیف بود، از جمله حالت تهوع، استفراغ و کمی خواب‌‌آلودگی.

با این حال آقای توس در مطالعات وسیع‌تر خود بر روی ۲۶۰ هزار و ۴۳۵ مورد سوء‌‌مصرف ملاتونین، به حدود ۳۰۰ کودک برخورد که به بخش مراقبت‌های ویژه منتقل شده بودند. از میان آنها، ۵ نفرشان به دستگاه تنفس مصنوعی نیاز پیدا کردند و دو نفر هم جان خود را از دست دادند.

کارشناسان ملاتونین را با سایر موارد مرگ‌و‌میر اطفال هم مرتبط می‌دانند. سال ۲۰۱۹ مطالعه‌ای روی دو کودک ۹ ماهه و ۱۳ ماهه انجام شد. هر دو بدون علائم حیاتی بودند. آزمایش‌های سم‌شناسی خون در هر دو مورد سطح بالای ملاتونین را نشان می‌داد و حتی در شیشه شیر کودک ۱۳ ماهه،‌ ملاتونین پیدا شد.

با این حال،‌ احتمالا عوامل دیگری هم در مرگ این دو کودک خردسال نقش داشته‌اند. کودک اول را کنار خواهر بزرگ‌ترش خوابانده بودند و دومی هم مدتی طولانی در یک اتاق گرم رها شده بود؛ دو موردی که ممکن اسا خطر سندرم مرگ ناگهانی نوزاد را بالا ببرند.

در عین حال گزارش‌هایی هم از عوارض جانبی مکمل‌های غذایی ملاتونین در بزرگسالان وجود دارد. مطالعه‌ای که ماه مه ۲۰۲۳ انجام شد از مرگ یک زن ۲۱ ساله به دلیل مصرف بیش از حد ملاتونین و دیفن‌هیدرامین خبر داد. دیفن‌هیدرامین داروی ضد‌حساسیت و آرام‌بخش است که بدون نسخه به فروش می‌رسد و برای درمان انواع آلرژی، بی‌خوابی و علائم سرماخوردگی استفاده می‌شود. طبق این مطالعه یک نوجوان هم بعد از تلاش برای مصرف بیش‌ از اندازه ملاتونین دچار افت شدید فشار خون شد.

با همه این‌ها، ممکن است این مرگ‌ومیر‌ها و عوارض جانبی جدی اصلا به ملاتونین مربوط نبوده و پای یک بیماری بی‌ربط یا ناشناخته در میان باشد. بخشی از مشکل آنجاست که چون ملاتونین در رده مکمل‌ها دسته‌بندی می‌شود،‌ سازمان غذا و داروی آمریکا بر آن نظارتی ندارد و از آنجایی که آزمایش‌های بالینی دقیقی روی این مکمل انجام نشده، ما به طور کامل از تاثیرات آن بر بدن‌مان آگاه نیستیم. نمی‌دانیم با چه داروها و مکمل‌هایی تداخل دارد و علاوه بر آن میزان ملاتونین در محصولات مختلف بسیار متفاوت است.

دیوید ری، استاد متابولیسم و غدد درون‌ریز و یکی از مدیران موسسه خواب و علوم اعصاب زیستی سر جولز تورن در دانشگاه آکسفورد، می‌گوید: « واقعا انگار در غرب وحشی هستیم. در مطالعات مختلف، نمونه‌های گوناگون این محصولات خریداری و میزان ملاتونین موجود در آن‌ها اندازه‌گیری شده، اما حتی یک مورد هم نبوده که این میزان با آنچه روی بسته محصول نوشته شده، مطابقت داشته باشد.»

هیچ ساز‌و‌کار شناخته‌شده‌ای وجود ندارد که بتوان با آن نقش احتمالی ملاتونین در این مرگ‌و‌میر‌ها و عوارض شدید جانبی را توضیح داد. مطالعات روی موش‌های آزمایشگاهی نشان می‌دهد که استفاده از ملاتونین در دوزهای بسیار بالا ( بیش از ۴۰۰ میلی‌گرم) باعث مسمومیت می‌شود اما این مقدار ده‌ها هزار برابر بیشتر از میزان توصیه شده برای درمان اختلالات خواب است که بین ۲ تا ۱۰ میلی‌گرم متغیر است.

ما می‌دانیم که گیرنده‌های ملاتونین در سراسر بدن، از جمله در دستگاه تولید مثل و گردش‌خون، همین‌طور دستگاه ایمنی بدن وجود دارد. اما اثرات این هورمون در خارج از مغز چندان شناخته شده نیست. با این حال، میلیون‌ها نفر هر روز ملاتونین مصرف می‌کنند بدون اینکه هیچ‌گونه عوارض جانبی شناخته شده‌ای از خودشان بروز دهند.

سانفورد اچ اورباک، دانشیار و مدیر موسسه اختلالات خواب در مرکز پزشکی بوستون، می‌گوید: «همه داروها عوارض جانبی دارند. ملاتونین نسبت به سایر داروهای درمان اختلالات خواب، بسیار ایمن به حساب می‌آید.»

«با این حال، من فکر می کنم نگرانی‌ها از بابت چیزهایی است که هنوز در مورد این ماده نمی‌دانیم. به عنوان مثال اگر امروز به یک کودک در حال رشد ملاتونین داده شود، ۱۰ سال دیگر چه تاثیری بر او خواهد داشت. نمی‌دانیم. حتی نمی‌دانیم مصرف چه میزان از ملاتونین بیش‌از‌اندازه به حساب می‌آید چون هنوز در این رابطه مطالعه‌ای انجام نشده است.»