تشنگی تالاب انزلی با وجود بارش پاییزی

زهرا رفیعی / روزنامه همشهری

بارش روزهای اخیر در شمال‌غرب کشور، تالاب انزلی را پرآب کرده است، ولی این به‌معنای احیا و بهبود شرایط تالابی که کم‌کم به اسناد تاریخی می‌پیوندد، نیست. به‌گفته کارشناسان، این تالاب فرصت زیادی برای بهبود شرایط ندارد و در چند سال آینده به زمین‌های حاصلخیزی تبدیل خواهد شد که تالاب‌خواران حاشیه انزلی را به فکر گسترش زمین‌های کشاورزی خواهد انداخت.

اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان گیلان دیروز گزارش داد که شکل و وسعت تالاب انزلی همراه حوضه آبخیز وسیع و رودخانه‌های منتهی به آن سبب شده تا به‌واسطه بارش‌های پاییزی در هفته‌های اخیر حجم زیادی آب وارد تالاب شود؛ به‌طوری که پایه‌های پل چوبی آبکنار از آب بیرون بماند و خشکی زیر آن که در تابستان اخیر به‌عنوان نماد خشکیدگی تالاب در رسانه‌ها معرفی شده بود، محو و مملو از آب شود.

به‌گفته ساسان کفایی، مدیرکل محیط‌زیست گیلان، پناهگاه حیات‌وحش‌ «چوکام» در منتهی‌الیه شرق تالاب به‌طور کامل آبگیری شده و حتی علفزارهای منتهی به آن نیز غرق در آب است و سطح آب در برخی مناطق همچون جزیره «میان‌پشته» و «خزر ویلا» به هم‌ترازی خشکی رسیده است.

اگرچه با توجه به کاهش سطح تراز آب دریا نسبت به تالاب، آب تالاب به‌تدریج در حال خروج از محل موج‌شکن بنادر و دریانوردی به دریاست، اما با توجه به حجم آب ورودی از رودخانه‌ها، حداقل طی هفته‌های آینده حتی درصورت عدم‌بارش نزولات آسمانی، سطح آب و عمق تالاب کاهش چشمگیری نخواهد یافت.

محمد‌رضا فاطمی، متخصص اکوسیستم‌های دریایی در گفت‌وگو با همشهری باران بیشتر را به‌معنای احیا و زنده شدن تالاب نمی‌داند و معتقد است، شرایط تالاب انزلی به‌گونه‌ای است که دیگر به شکل سابق احیا نخواهد شد. او می‌گوید: تالاب مثل ظروف مرتبطه است و هرقدر آب درونش بریزید در یک بازه زمانی با دریا آن را تبادل خواهد کرد. حالا که دریای خزر رو به پسروی است این تبادل به نفع تالاب نخواهد بود. سطح تالاب بالاتر از دریاست و کم‌کم آب خارج خواهد شد. عمق آب تالاب که زمانی ۱۰متر بوده الان به یک‌متر رسیده است و هرقدر باران بیشتر به تالاب وارد شود در عمق تالاب مؤثر نیست؛ چون کم شدن عمق تالاب هیچ‌گاه به‌دلیل کم‌آبی نبوده است. پایین رفتن آب خزر و خشک شدن بستر تالاب باعث شده کشاورزان به این اراضی دست‌درازی کنند و مساحت تالاب مانند عمق آن کم شود.

زمانی که بارندگی شدید است، آب از محل تلاقی دریا با تالاب یعنی کانال‌های اصلی خارج می‌شود. محمدرضا فاطمی می‌گوید: این آب به دیواره اسکله برخورد می‌کند و یکباره تخلیه نمی‌شود؛ مخصوصا اگر باد شمال بوزد. اگر جهت باد به سمت تالاب باشد، این تخلیه کند‌تر صورت می‌گیرد و کمی سطح آب بالاتر می‌آید و همه فکر می‌کنند که آب بالاتر آمده است؛ درصورتی که اینطور نیست و صرفا تأخیر در تخلیه ‌است. در خورها و سواحل جنوب هم این پدیده قابل مشاهده است. تخلیه سیلاب چند ساعتی سطح تالاب را بالا نگه می‌دارد.

تداوم باران در مناطق شمالی، سطح تالاب را نهایتا ۱۰ تا ۲۰ سانتی‌متر بالا نگه می‌دارد. این متخصص اکوسیستم‌های آبی معتقد است عامل اصلی پایین رفتن آب تالاب انزلی کاهش تراز دریای خزر است که در فرایندی دوره‌ای و همچنین به‌دلیل احداث سد‌های متعدد روی رودخانه ولگا اجتناب‌ناپذیر است و می‌گوید: طرح‌هایی مثل مشارکت مردمی، ارزیابی ذخایر، بایوجمی برای احیای حداقلی تالاب کارساز نیست. راه‌حل اصلی این است که جلوی ورود رسوبات را به تالاب بگیرند. سدی مثل لاسک با تمام ایراداتی که برای آن می‌توان برشمرد، می‌تواند تا حدودی جلوی ورود رسوبات در بالادست را بگیرد و زمان مرگ تالاب را به تأخیر بیندازد. باید رسوبات موجود در تالاب را به‌تدریج لایروبی کرد. رسوبات تالاب برای کشاورزی بسیار مفید است.

او نیز معتقد است که دیگر نمی‌توان به حالت قبلی یعنی عمق ۱۰ متر برگشت. تحقق آن شدنی نیست و هزینه زیادی دارد؛ چراکه باید ۸ رودخانه‌ها منتهی به تالاب را منحرف کرد و پس از لایروبی بستر خشک تالاب، رسوبات جمع‌آوری شود. این کار عملی نیست، ولی می‌توان مسیل‌های اصلی ورود به تالاب را به‌صورت ناحیه‌ای لایروبی کرد؛ مثل تالاب سلکه که جزو مناطق حساس ساحلی بوده و برای زادآوری ماهیان دریای شمال بسیار مهم است. تا‌کنون پروژه‌هایی برای پمپاژ رسوبات به حوضچه‌های تثبیت رسوب انجام شده است. می‌توان یکی، دو متر از عمق مناطق حساس را با فناوری بهبود بخشید، ولی امکان احیای تمام آن وجود ندارد. این رسوبات سرشار از کود آلی و مواد ریزدانه و برای کشاورزی بسیار مفید است.

اظهارات او با پیشنهادهایی که آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن (جایکا) ۲۰ سال پیش ارائه کرده بود، یکسان است.

در این سال‌ها جنگل‌تراشی در مناطق بالادست به شکل وسیعی گسترش یافته و به میزان زیادی از رسوبات ریزدانه به تالاب سرازیر شده است؛ ضمن اینکه آلودگی‌های شهری، روستایی و کشاورزی اثر تجمیعی خود را بر تالاب گذاشته است. به‌گفته محمدرضا فاطمی، راه‌حل‌های برگرداندن آب به تالاب مشخص است و فقط کسی را می‌خواهد که رویکرد اجرایی به تحقیقات داشته باشد. قرار بود در ۱۰ سال ۴۰ هزار هکتار جنگل‌کاری شود، ولی همین مقدار جنگل از بین رفته است.

سازمان محیط‌زیست باید به جای تحقیق دوباره، تحقیقات پیشین را اجرایی کند. به‌گفته این کارشناس منابع طبیعی، پایداری این پیکره تالابی در انزلی نیازمند ۲چیز است؛ لایروبی در مناطق حساس و جلوگیری از ورود رسوب. در نتیجه اجرای این ۲می‌توان انتظار داشت که ماهی برای زادآوری به بخش‌هایی از آن بیاید. این تالاب برای ما از این به بعد ارزش تاریخی و گردشگری دارد و دیگر ارزش اقتصادی زیادی ندارد. تالابی که ۷۰سال پیش در آن ۲۰هزار تن ماهی صید می‌شد، هم‌اکنون محل صید جامعه محلی است.