صدای زنگ خطر؛ دریای خزر در حال کوچک شدن است

بخش مانیتورینگ بی‌بی‌سی

تصاویر ماهواره‌ای جدید نشان می‌دهد دریای خزر،‌ بزرگ‌ترین دریاچه جهان به سرعت در حال کوچک شدن است.

کشورهای ایران، قزاقستان، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان و روسیه در حاشیه دریای خزر واقع شده‌اند و کوچک شدن این دریاچه باعث نگرانی شدید در قزاقستان شده است.

رسانه‌های این کشور هشدار داده‌اند که دریای خزر هم ممکن است به سرنوشت فاجعه‌بار دریاچه آرال دچار شود. آرال در مرز قزاقستان و ازبکستان که زمانی چهارمین دریاچه بزرگ جهان بود، در یکی از بدترین فجایع محیط زیستی دوران معاصر،‌ تقریبا به طور کامل خشک شده است.

بر اساس گزارش رسانه‌ها کوچک شدن دریای خزر به شدت روی اکوسیستم و اقتصاد و تجارت دریایی در مناطق اطراف این دریاچه در قزاقستان تاثیر گذاشته است. تغییرات اقلیمی و ساخت سدهای جدید در بستر رودخانه‌هایی که به دریاچه می‌ریزد -از جمله در خاک روسیه- به عنوان دلایل اصلی کاهش سطح آب عنوان شده است.

قاسم جومارت توقایف، رئیس جمهور قزاقستان سال گذشته میلادی خواهان تاسیس یک موسسه دولتی برای مطالعه علمی وضعیت دریاچه شد، اما چنین موسسه‌ای هنوز تاسیس نشده است.

چه اتفاقی افتاده؟

تصاویری که باعث نگرانی‌های تازه درباره سرنوشت دریای خزر شده، روز ۱۱ ژوئیه در سایت شرکت ملی فناوری فضایی قزاقستان منتشر شد و به صورت گسترده در رسانه‌ها از جمله خبرگزاری‌ رسمی این کشور منعکس شد.

این عکس‌ها نشان می‌داد که خط ساحلی دریای خزر در قزاقستان عقب رفته و بخش بزرگی از بستر آن در شمال دریاچه نمایان شده است.

خبرگزاری دولتی قزاقستان نوشته است «رصد فضایی دریای خزر را متخصصان قزاق بر اساس آرشیو تصاویری انجام داده‌اند که در ۱۵ سال گذشته گرفته شده است. داده‌های سنجش از دور نشان می‌دهد که بستر دریای خزر در این دوره زمانی به میزان قابل توجه ۷/۱ درصد کوچکتر شده است. سال ۲۰۰۸ حجم آب دریای خزر در قزاقستان حدود ۱۱۴ هزار کیلومتر مکعب بود در حالی که این میزان در سال ۲۰۲۳ به کمتر از ۱۰۶ هزار کیلومتر مکعب رسیده است.»

در گزارش‌های دیگری گفته شده که دریای خزر در کرانه‌های شمالی کم عمق‌تر شده است. روز هفت ژوئن مقام‌های شهر آق‌تاو در غرب قزاقستان به دلیل کم‌عمق شدن آب وضعیت فوق‌العاده اعلام کردند و بعدا این وضعیت را تا ماه اوت تمدید کردند. روز ۱۳ ژوئیه یک سایت خبری به نام تایم قزاقستان گزارش داد فعالیت نیروگاهی در شهر آق‌تاو که آب ورودی از دریای خزر را شیرین می‌کند، به دلیل پایین آمدن سطح آب در کانال ورودی، متوقف شده است.

بنا بر گزارش‌ها در منطقه بندری شهر، پروژه‌هایی برای عمیق‌تر کردن بخش‌هایی از بستر دریا آغاز شده تا امکان تردد نفتکش‌ها فراهم شود.

یک سایت خبری دیگر روز ۱۴ ژوئیه به نقل از فعالان محیط زیست گزارش داد که تاثیر منفی کاهش سطح آب دریای خزر روی اکوسیستم و صنایع دریایی آغاز شده است. به نوشته سایت لادا ماهیگیران منطقه منگیستاو از کاهش ذخایر ماهی شکایت می‌کنند و جمعیت فک‌ها هم به دلیل آلودگی آب و افزایش تردد دریایی رو به کاهش است. به گزارش این سایت محل نشو و نمای حیوانات در حال کوچک شدن و مناطق صحرایی در حال افزایش است.

چرا این اتفاق افتاد؟

اورین‌باسار توگجانوف، بوم‌شناس قزاق معتقد است که عمق دریای خزر به این دلیل در حال کاهش است که بعد از ساختن آب‌بندهای جدید در خاک روسیه، ورودی آب از رودخانه‌های ولگا و اورال به دریای خزر کاهش یافته است.

آقای توگجانف می‌گوید: «بوم‌شناسان قزاق و روس جلسات و بحث‌های متعددی درباره این مسئله داشته‌اند. ما گفتیم که سطح آب رودخانه‌ پایین آمده، آنها پاسخ دادند که جمعیت اطراف رودخانه در ۵۰ سال گذشته شش برابر شده و همه این آدم‌ها از آب رودخانه استفاده می‌کنند. این را هم گفتند که دیگر امکان برنامه‌ریزی مانند دوره اتحاد جماهیر شوروی وجود ندارد.»

گالینا چرنووا،‌ رئیس موسسه گلوبوس (مرکز ابتکارات بوم‌شناسی و حقوقی) به سایت خبری اینفورم بورو گفت «داده‌های تایید نشده نشان می‌دهد که کاهش سطح آب دریا ادامه خواهد داشت چون علاوه بر چرخه طبیعی آن، در حال حاضر با مشکل تغییرات اقلیمی، کاهش حجم آب رودخانه‌ها، خشکسالی و افزایش تبخیر آبراه‌ها روبرو هستیم. عامل انسانی هم مشکل را تشدید کرده چون ساخت نیروگاه‌های آبی در بخش فوقانی رودخانه‌های اورال و ولگا (در روسیه) ادامه دارد. در خاک قزاقستان هم نیروگاه‌های آبی زیادی روی رودخانه اورال ساخته شده و ۴۷ واحد تنها در غرب قزاقستان بنا شده است. به عبارت دیگر ما باید مشکل را در کشور خودمان حل کنیم. حجم آب در این رودخانه‌ها که ۸۵ درصد آب خزر را تامین می‌کنند کاهش یافته است. نمی‌توان با قطعیت گفت که چه اتفاقی برای رودخانه‌ها می‌افتد. ولی اگر یک سناریوی آخرالزمانی را در نظر بگیریم، هیچ اتفاق خوبی نخواهد افتاد.»

آقزان شیرانف،‌ رئیس اداره توسعه پایدار و سیاست‌گذاری بوم‌شناسی قزاقستان می‌گوید سطح آب دریای خزر همیشه در معرض نوسان‌های طولانی مدت بوده است.

او چندی پیش به سایت خبری نور قزاقستان گفت: «در ۱۲۰ سال گذشته سطح آب بر اساس تراز نقشه‌برداری دریای بالتیک، از منفی ۲۵ متر به منفی ۲۸/۶ متر رسیده است. حتی زمان‌هایی بوده که از این میزان هم پایین‌تر رفته است. بالا آمدن سطح آب از سال ۱۹۷۸ شروع شد و از سال ۲۰۰۶ هم سطح آب شروع به پایین رفتن کرد.»

واکنش‌ها چیست؟

وزیر محیط زیست قزاقستان می‌گوید تراز سطح آب دریای خزر در «نقطه بحرانی»‌ قرار گرفته است. زلفیه سلیمانووا گفت «با در نظر گرفتن تاریخچه دریای خزر، کاهش سطح آب دریا به منفی ۲۸/۵ متر، نقطه‌ای بحرانی محسوب می‌شود، هم برای اکوسیستم و هم برای اقتصاد و تجارت دریایی.» به گفته این مقام، قزاقستان و روسیه بر سر نقشه راهی برای تحقیقات مشترک درباره بستر رودهای اورال و ایرتیش توافق کرده‌اند.

خانم سلیمانووا همچنین گفته است که وضعیت رودخانه‌های اورال و ولگا در کنار تغییرات اقلیمی عوامل اصلی کاهش سطح آب خزر هستند.

او در مجمعی در آستانه،‌ پایتخت قزاقستان گفت «من نمی‌توانم وضعیت را خوشایند جلوه دهم. متاسفانه اکوسیستم دریای خزر واقعا در وضعیت بغرنجی قرار گرفته است.» او نجات دریای خزر در شرایط فعلی را نبردی دشوار توصیف کرد که برای تحقق آن باید کشورهای حاشیه خزر همگی دست به دست هم دهند و «از حرف به عمل رو بیاورند».

بخش قزاق رادیو آزاد اروپا هم در مصاحبه با ساکنان محلی و فعالان محیط زیست در شهر آق‌تاو، نگرانی آنها را از کوچک شدن سطح دریای خزر بازتاب داده است. عظمت سارسنبایوف، فعال محیط زیست گفته است: «ده سال پیش ما باید ۲۰۰ متر شنا می‌کردیم تا به این سنگ‌هایی که الان روی آن ایستاده‌ایم برسیم. همان طور که می‌بینید الان می‌توانیم تا آنجا قدم بزنیم.» او می‌گوید قزاقستان هیچ نهادی ندارد که به صورت تخصصی به مشکلات دریای خزر رسیدگی کند و داده‌های مربوط به وضعیت فعلی این دریاچه هم تنها بر اساس تحقیقاتی به دست آمده که در روسیه انجام شده است.

کاسبان و تاجران محلی می‌گویند کاهش سطح آب بر کسب و کارهای مختلف در ساحل دریای خزر تاثیر مشهودی گذاشته است. در گزارش بخش قزاق رادیو آزاد اروپا آمده: «فاجعه‌ای بزرگ در انتظار این منطقه است، مگر آنکه اقدامی فوری صورت بگیرد. بخش کم‌عمق دریای خزر ممکن است به سرنوشت دریاچه آرال دچار شود، چون میانگین عمق آب در این بخش تنها به چهار متر رسیده است.»

تلویزیون خصوصی KTK یکی از اولین رسانه‌هایی بود که زنگ خطر را درباره کوچک شدن سطح دریای خزر به صدا درآورد.

این شبکه اواخر سال ۲۰۲۲ در گزارشی از منطقه منگیستاو و مرکز آن، شهر آق‌تاو، درباره وضعیت دریاچه و تاثیر آن بر محلی‌ها هشدار داد. در این گزارش تصاویری از بخش‌هایی از منطقه کالامکاس پخش شد که زمانی زیر آب بوده و الان به صحرایی خشک تبدیل شده، و حتی خط ساحلی آن در دوردست هم دیده نمی‌شود.

در این گزارش گفته شد «برای ساکنان آق‌تاو، ترس از تکرار آنچه برای دریاچه آرال رخ داد،‌ تنها نگرانی از دست دادن مناطق تفریحی و ساحلی نیست. برای مردم منگیستاو،‌ وضعیت دریای خزر مسئله مرگ و زندگی است. آنها از آب دریا برای تهیه آب آشامیدنی و همین طور گرمایش استفاده می‌کنند. هیچ گونه رودخانه‌، آبگیر یا منابع زیرزمینی برای تامین آب آشامیدنی وجود ندارد. به همین دلیل است که مردم منطقه از صحبت‌های رئیس جمهور درباره تاسیس موسسه‌ای برای بررسی وضعیت دریاچه خوشحال شدند. اما چندین ماه از آن زمان گذشته، آب دریا به تدریج در حال خشک شدن است و هیچ مقامی نیست که سوال کند ‘چه اتفاقی دارد می‌افتد؟’»