علل شکست و فروپاشی حکومتها در تاریخ ایران
فرامرز حیدریان
اشاره‌ای به علل شکست و فروپاشی حکومتها در تاریخ ایران
«ستم را کرانه بُوَد [شاهنامه فردوسی]»
تاریخ هزاره‌ای ایران را می‌توان فقط از راه تجزیه و تحلیل و فهم عمیق و سنجشگرانه ابعاد گوناگون تصاویر اسطوره‌ای برای شناخت و کسب آگاه‌بود تاریخی ژرفکاوی کرد. اساطیر در تاریخ ملّتهای کهنسال، واتاب‌دهنده شیرازه تجربیات باهم‌زیستی و شالوده ریز تاروپود فرهنگ باهم‌ستان مردم هستند. بُنمایههای تجربی ایدهآلها و آرزوها و آرمانها و بینش‌ها و حسیّات و خواسته‌ها و امثالهم که در تصاویر اسطوره‌ای واتابیده و در قلب و ذهنیّت و ناخودآگاه‌بود انسان‌ها سرشته و تنیده شده‌اند، خاستگاه و رانه‌ای هستند که افراد جامعه را در مناسبات باهم‌زیستی و شیوه‌های معاشرت با یکدیگر در جلوه‌های مختلف اجرایی همچون اعصاب در پیکر آدمی، هماهنگ و همپا می‌کنند.
من بر آن نیستم که تفاوت واژگان و مفاهیم را با نگرش به تاریخ تحولات معنایی توضیح دهم؛ بلکه فقط با کاربست مفاهیم رایج برآنم که به اصل موضوع، اشاره‌ای مختصر کنم. اکثر قریب به اتّفاق ایرانیان و حتّا پژوهشگران تاریخ ایران باور دارند و تلاش می‌کنند ثابت کنند که فروپاشی حکومت ساسانیان از پیامدهای حمله اعراب بدوی بوده است که تاریخ فلاکت‌بار ایران را تا امروز رقم زده است. چنین ادّعایی، تاریخ‌پژوهی نیست؛ بلکه توجیه‌گری است و نداشتن شناخت ژرف و سنجشگرانه را از تاروپود تحوّلات کشوری و فرهنگی و تاریخی و اجتماعی ایرانیان اثبات می‌کند.
فروپاشی سلسله ساسانیان و فلاکت‌های مُتعاقب آن را به گردن اعراب بدوی انداختن و سپس دشمنی را تا سر حد کینه‌توزی بیمارگونه سوق دادن، هیچ سنخیّتی با تاریخ و فرهنگ ایرانی ندارد. در فروپاشی سلسله ساسانیان، اعراب بدوی فقط حُکم وسیله را داشتند در دست سپهسالاران ایرانی برای حمله به ایران [حتّا طبری در همان تاریخ مفصّلش از این موضوع مطّلع بود و با ظرافتهای خاص خودش، ویراژهای ردگم کنی به جا گذاشته است]. سراسر مراحل فروپاشی سلسله ساسانیان به همّت خود ایرانیان نقشه‌ریز بوده است و هیچ ربطی به اعراب ندارد.
هیچ مورّخی تا کنون از خودش نپرسیده است که اعراب بدوی بر پایه کدام شناختها و هنرها و فنون پیچیده جنگی می‌توانستند از پس امپراطوری آنچنانی برآیند؟ امپراطوریی که سواران عصر اشکانی‌اش بر اسبان تند و تیز و شتابان به پُشت باز می‌گشته‌اند و کمان‌اندازی می‌کرده‌اند و هنرشان در تاریخ هیچ کشوری بر روی کره زمین سابقه نداشته است و ندارد. (تیرانداز اشکانی در زبان و فرهنگ انگلیسی‌ها ضرب‌المثل است).
در کتاب تاریخ ری قدیم، اشاره‌ای در باره «عُمر» است که به شدّت از دریا و رودخانه می‌ترسیده است و مدام به جنگجویان عرب، گوشزد می‌کرده است که دور و بر رودخانه و دریا نروید. در دوران کهن، دانستن گُدار رودخانه و دریا از اسرار نظامی بوده است و فقط بالاترین درجه‌داران سازمان نظامی در این خصوص، آگاه بودند. پرسشی که هیچ مورّخی طرح نمی‌کند، اینست که اعراب بدوی از گُدار چه می‌دانستند اگر سپهسالاران ایرانی، آنها را در جنگ علیه ساسانیان، راهبری نمی‌کردند؟
در پژوهش تاریخی و فلسفی به حول و حوش موضوع «حکومت و حکمرانی» باید در این باره اندیشید که ایده‌آل ایرانی از «حکومت و حُکمران» بر شالوده فرهنگ باهمستانشان چه بوده است؟ ایرانیان طبق فرهنگ باهمستانشان از سپیده دم تاریخ تا امروز بر این یقین استوار پافشاری کرده‌اند و هنوز پافشاری می‌کنند که روش‌ها و تصمیم‌ها و عملکردها و برنامه‌های «حکومت و حُکمران» باید با بُنمایههای فرهنگ مردم، همپایی و هم‌آوازی و هم‌سویی کنند تا به دوام و قدرت کارگزاران، حقانیّت داده شود.
«حکومت و حُکمرانانی» که در تضاد و خصومت کور با مردم و فرهنگ باهمستانشان، تلاش‌های خونریزانه و استبدادی می‌کنند، از همان آغاز حکمرانی خود، پایه‌های دوام و اقتدار خود را ریشه کن می‌کنند. فروپاشی تمام سلسله‌ها و حکومتها و سلب اقتدار حُکمرانان از عصر ساسانیان تا امروز از پیامدهای تضاد سرسختانه حکومتگران با بُنمایههای فرهنگ ایران و خونریزی دهشتناک مردم بوده است.
کشورداران فقط زمانی دوام صلح‌آمیز و حقّانیّت به قدرت خواهند داشت که با آرمانها و ایدهآلها و آرزوهای مردم همسو و همپا شوند. «حکومت و حُکمرانانی» که نمی‌خواهند و با قصد و هدفمند در خصومت با مردم و بُنمایههای فرهنگ باهمستانشان، همّت اقتلویی می‌کنند، هرگز و هیچگاه در ایران به حاکمیّت صلح‌آمیز دست نخواهند یافت و دیر یا زود ریشه‌کن خواهد شد. ایرانیان اینقدر بر بُنمایههای فرهنگ باهم‌ستان خود [مهر و داد و راستی و گزندناپذیری جان و زندگی] پایداری و پافشاری خواهند کرد تا روزی که «حکومت و حُکمران» واتاب دهنده و برآورده کننده چنین ایده آلهایی بکوشند و به حکومت کردن حقانیّت داشته باشند.
تاریخ نگارش: ۱۳.۱۱.۲۰۲۲
