شبکه‌های اجتماعی برای طیف وسیعی در جامعه کاربرد دارد

جامعه‌شناس و استادیار مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی عقیده دارد: در حالی‌که شبکه‌های اجتماعی برای طیف وسیع اقشار جامعه کاربرد دارد، تلویزیون برای بخش سنتی‌تر و محافظه‌کارتر همواره دارای کارکرد است.

در ماه‌های اخیر و به ویژه از شروع سال جدید و داغ شدن بحث انتخابات ریاست جمهوری، شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی بیش از گذشته به محملی برای گفت وگو و شنیدن آرا مختلف آدم‌هایی بدل شده است که حرفی برای گفتن یا پیامی برای شنیدن دارند.

در این میان برنامه اجتماعی جدیدی به نام کلاب‌هاوس شاید به دلیل تازگی و جذابیت‌های نوبودن بیش از هربرنامه‌ای مورد اقبال بوده و به خصوص به فضایی برای بحث و ارائه نظر در باب نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری و مباحث پیرامون آن بدل گشته است. فضایی که حتی چهره‌های صاحب نام و نخبگان قدرت را به خود جذب کرده و نام این برنامه را بیش از پیش بر سر زبان‌ها انداخته است.

این موضوع در کنار به حاشیه رفتن صداوسیما و عدم اقبال آن در بحث اطلاع رسانی اخبار انتخابات و رویگردانی بخشی از جامعه از این رسانه برای پیگیری اخبار مرتبط، بار دیگر این سوال را مطرح ساخته است که آیا شبکه‌های اجتماعی می‌توانند به عنوان جایگزینی برای رسانه‌ای مانند تلویزیون در ایران محسوب شوند؟

عباس کاظمی جامعه شناس فرهنگی و استادیار موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم تحقیقات و فناوری در گفت وگو با خبرنگار ایرنا به توضیح جایگاه تلویزیون و شبکه‌های اجتماعی پرداخت.

* این روزها تلویزیون در بحث انتخابات چون گذشته محل وثوق نیست و شبکه‌هایی اجتماعی مانند کلاب‌هاوس محملی برای بیان آرا و حضور چهره‌های مختلف از نخبگان قدرت شده است؛ این جابجایی رسانه‌ای را چگونه می‌تواند تحلیل کرد؟ آیا با حضور شبکه اجتماعی جدید، رسانه‌هایی قدیمی تر مانند تلویزیون کارکرد خود را از دست داده یا می‌دهند؟

بسیاری علاقه دارند این گونه تحلیل کنند که با ظهور شبکه‌های اجتماعی، رسانه‌های بزرگی مانند تلویزیون دیگر کارکرد گذشته خویش را ندارند. این یک تحلیل کلی است که امروزه می‌شنویم اما این تحلیل کلی در هر جامعه حضوری متفاوت داشته و بسته به شرایط آن جامعه فرق دارد.

مثلا در جامعه‌ای مانند امریکا رسانه‌های بزرگی مانند تلویزیون حضوری همچنان قدرت دارند اما شبکه‌های اجتماعی توانستند برخی کارکردهای آن رسانه‌های  بزرگ را برعهده بگیرند و موقعیت آنها را به چالش بکشند. از این رو می‌توان از رقابت حرف زد. اما در جامعه ما امروز تلویزیون رقیب و کنار رسانه‌ای دیگر نیست و بلکه حضوری کاملا متفاوت دارد.

برخلاف باور کلیشه‌ای که  گفته می‌شود شبکه‌های اجتماعی جای رسانه‌های قدیمی را می‌گیرند، این شبکه‌ها در ایران ضرورتا جای رسانه‌ها را نمی‌گیرند، زیرا مانند دو رسانه‌ای که به موازات هم باشند و با هم رقابت می‌کنند، نباید درنظر گرفته شوند. تلویزیون در ایران ممکن است کارکردهایی مشابه با شبکه‌های اجتماعی داشته باشد. مثلا اینکه هر دو کارکرد اطلاع رسانی دارند اما این قبیل کارکردها نیست که تلویزیون را در ایران بی‌رقیب کرده است.

تلویزیون از چیزی سخن می‌گوید که در شبکه‌های اجتماعی از آن سخن گفته نمی‌شود. به عبارت دیگر خلق گفتمان اسلام سیاسی شیعی خاص تلویزیون است و از این جهت رسانه‌ای بی‌رقیب است. در حالی‌که شبکه‌های اجتماعی برای طیف وسیع آدم‌ها در جامعه کاربرد دارد. تلویزیون برای طیف پیروان نظام سیاسی و بخش سنتی تر و محافظه‌کارتر، همواره دارای کارکرد است.

رقابت زمانی است که تلویزیون حرف‌هایی را بزند اما شبکه‌های اجتماعی آن حرف‌ها را زودتر بزند یا با جزئیاتی بیشتر بیان کند اما تلویزیون حرف‌هایی می‌زند که شبکه‌های اجتماعی نمی‌زند و شبکه‌های اجتماعی حرف‌هایی را بیان می‌کند که در تلویزیون گفته نمی‌شود. به همین دلیل این جریان، شکل متفاوت رسانه‌ها در ایران را برای ما توضیح می‌دهد و با جامعه‌ای مانند امریکا تفاوت دارد.

یعنی در آن جامعه آن اسرار مگو در تلویزیون هم گفته می‌شود و اتفاقا در تلویزیونی مانند سی ان ان بیشتر هم شکافته می‌شود. پس بحث تقابل شبکه‌های اجتماعی و تلویزیون در جوامع مختلف متفاوت است. حضوری که تلویزیون در ایران دارد خاص کشور ما و جوامعی چون ماست. در نتیجه این دو (تلویزیون و شبکه‌های اجتماعی) دو دنیای متفاوت را بازنمایی می‌کنند. اینکه به رغم ساخت ایدئولوژیک اطلاع رسانی تلویزیون و محدودیت‌های پخش، همچنان برخی برنامه‌ها دیده می‌شوند توضیح دهنده کارکرد متفاوت این رسانه است.

* بر این اساس، آیا این رسانه‌های مجازی در ایران می‌توانند جای رسانه‌ای مانند تلویزیون را بگیرند؟

انتظار معقول این است که پاسخی مثبت به سوال شما بدهم اما باید بگویم خیر. در اروپا و آمریکا، رسانه‌های مجازی چون امکانات بیشتری دارند، تکثر بیشتری دارند و زودتر می‌توانند خبررسانی کنند اما در تلویزیون اسلوب‌هایی وجود دارد که تا خبر آماده و تایید شود، انتشار آن طول می‌کشد.

مزیت شبکه‌های اجتماعی در اینجا زمان است که زودهنگام بودن خبر در لحظه وقوع را اعلام می‌کنند. شعاری که سی.ان.ان در قدیم این بود که ما خبر را همان لحظه که رخ می‌دهد، اعلام می‌کنیم اما امروز اتفاقا شبکه‌های اجتماعی خبر را در همان لحظه وقوع و زودتر از تلویزیون اعلام می‌کنند.

پس در چنین مواقعی شبکه‌های اجتماعی می‌توانند جایگزین و رقیب شوند اما در ایران این گونه نیست و وتلویزیون دوام خواهد داشت، برای این که برای گروهی از جامعه، مصرف سیاسی دارد و نه تنها به رضایت مخاطب فکر نمی‌کند، بلکه خودش دستگاهی رضایت‌ساز است و نه تنها اطلاعات شبکه‌های اجتماعی را تکرار نمی‌کند بلکه اخباری متفاوت را بیان می‌کند.

در اینجا تلویزیون مادامی که به بازتولید ایدئولوژی مربوط می‌شود، بین واقعیت و خیال مرز قائل نمی‌شود و از این طریق جهانی کاملا متفاوت از جزییات زندگی روزمره می‌آفریند و گاهی عناصری از زندگی پیرامونی و هر روزه ما را بازنمایی می‌کند که در چارچوب گفتمانی خودش سازگار باشد. بیننده تلویزیون دست به انتخاب خبر نمی‌زند بلکه  مخاطب خودش برای این خبر انتخاب و برگزیده شده‌است.

مخاطب تلویزیون در جهان متکثر شبکه‌های اجتماعی سرگردان نمی‌ماند، او به راستی آزمایی خبر و درگیری با اخبار جعلی سر وکار ندارد، جهان خبری تلویزیونی بر عکس برای او جهانی یگانه، یکدست، راست‌نما و بدون تنش در نظر گرفته می‌شود. در نتیجه مادامی که تلویزیون جهانی به کل متفاوت (یعنی جهانی متحد و همگن) از جهان شبکه اجتماعی (متفرق و متکثر) برای مخاطبانش ارائه می‌کند، برای مریدانش پابرجا خواهند ماند. 

* کسانی که به رسانه قدرتمندی مانند تلویزیون دسترسی دارند هم در شبکه‌هایی اجتماعی مانند کلاب‌هاوس حضور پیدا می‌کنند، به دلیل دسترسی به مخاطب گسترده تر شبکه‌های اجتماعی است؟

دقیقا. اکنون میدان‌های جدیدی در این شبکه‌های اجتماعی ایجاد شده است. از جمله عرصه‌های روشنفکری که تلویزیون به آن دسترسی ندارد. زیرا تلویزیون در سال‌های اخیر هرچه بیشتر به رسانه‌ای یکدست ساز تبدیل شده است و ببیننده ماجراجو جز در شرایط استثنایی مخاطب آن نخواهد بود.

اما کلاوب‌هاوس نوعی متفاوت از مخاطب را در اختیار افراد گذاشته است؛ همه آنهایی که بارها  سخن گفته‌اند با آنها که مشروعیت سخن گفتن در تلویزیون نداشته‌اند در آن حضور دارند، مخاطبانش توان مشارکت و اعتراض دارند و در نهایت این میدان جدید حضور فرد را مستقل از دستگاه ایدئولوژیکی که بدان معتقد است، ممکن ساخته است.