چالش‌های صلح در قفقاز جنوبی در سال ۲۰۲۴

بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی (Carnegie Endowment for International Peace) در تازه‌ترین نوشتار تحلیلی به سراغ وضعیت قفقاز جنوبی در سال جدید میلادی رفته و می‌نویسد:

درست مانند اوکراین، در قفقاز جنوبی نیز سال ۲۰۲۴ یک سال حساس بخصوص برای محک زدن توانایی اروپایی‌ها خواهد بود. نیمه دوم سال برای گرجستان سخت خواهد بود. در ماه اکتبر، انتخاباتی برگزار می‌شود که در آن حزب حاکم «رویای گرجستان» به دنبال کسب چهارمین دوره بی‌سابقه و تشدید کنترل غیرلیبرالی خود بر کشور است. این در حالی است که گرجستان هنوز وضعیت جدید در کاندیداتوری برای عضویت در اتحادیه اروپا را حفظ کرده است.

قبل از این انتخابات، مسئله آذربایجان و ارمنستان و اینکه آیا باز هم امسال سال جنگ است یا صلح مطرح است. مذاکرات برای یک توافقنامه صلح دوجانبه که روابط دو کشور را پس از سی سال درگیری عادی کند، ادامه دارد، اما هنوز خطر خشونت در جنوب ارمنستان و اطراف آن در منطقه‌ای به نام سیونیک، که از لحاظ تاریخی به نام زنگزور شناخته می‌شود، وجود دارد.

ارتش ارمنستان در ۱۳ فوریه گزارش داد که دو تن از سربازانش بر اثر تیراندازی از طرف آذربایجان در نزدیکی شهر نرکین‌هاند در سیونیک کشته شده‌اند. این منطقه نزدیک به آذربایجان است، جایی که ناظران مأموریت مرزی اتحادیه اروپا، EUMA، قبلاً توسط مرزبانان روسی از دسترسی به آن محروم شده بودند.

آذربایجان همچنان بیشتر کارت‌ها را در اختیار دارد. الهام علی‌اف رئیس جمهور این کشور در ۷ فوریه برای پنجمین دوره به عنوان رئیس جمهور انتخاب شد. او هرگز تا این حد مطمئن به پیروزی مجدد به نظر نمی‌رسید. علی‌اف از پیروزی نظامی خود در سپتامبر گذشته، زمانی که نیروهایش قره باغ کوهستانی را در یک عملیات برق آسا تصرف و کل جمعیت ارمنی‌ها را مجبور به فرار کردند و عملا می‌توان گفت به درگیری چند دهه‌ای با خشونت پاسخ داد، مشروعیت جدیدی را نزد مردم کشورش به دست آورد.

عملیات قره باغ به سرد شدن روابط بین آذربایجان و غرب که تا آخرین لحظه در تلاش برای حل مسالمت آمیز مناقشه بودند، سرعت بخشید. همزمان روابط ارمنستان و روسیه در حال فروپاشی چشمگیر است و اتحادیه اروپا تعامل خود را با ارمنستان افزایش می‌دهد.

اعتماد علی‌اف به وضعیت موجود و دست برتر در این میدان ناشی از رابطه او با دو همسایه مهم و بزرگ آذربایجان است: از یک سو اتحاد تنگاتنگ با رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه و از سوی دیگر مشارکت سودمند دوجانبه با ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه. در حقیقت می‌توان گفت که هر سه رهبر پیوندهای شخصی با هم دارند که ناشی از زبان مشترک آنها در استفاده از قدرت و پول است.

مسیرهای مذاکره با میانجی‌گری غرب در بروکسل و واشنگتن از تابستان گذشته به حالت تعلیق درآمده است. آنچه باقی می‌ماند یک روند دوجانبه است که توسط مشاوران امنیت ملی ارمنستان و آذربایجان هدایت می‌شود و روی متن توافقنامه صلح کار می‌کننند.

یک روند صلح دوجانبه بدون میانجی این مزیت را دارد که هیچ برنامه یا منفعت خارجی نمی‌تواند مانع از یک معامله شود. اما طرف ارمنی همچنین می‌ترسد که در شرایط عدم تقارن، باکو بتواند از دست بالاتر خود برای تحمیل دستور کار استفاده کند و در عین حال همچنان با تهدید به استفاده از زور خواستار امتیازاتی شود.

گزارش‌ها حاکی از آن است که در دستیابی به یک توافق سه نقطه سخت اصلی وجود دارد.

موضوع اول تعیین مرز بین ارمنستان و آذربایجان است که در آن نقشه‌های متعدد از مناطق مختلف دوران شوروی تفاسیر متفاوتی از اینکه در کجا باید خطوط ترسیم شود را ارائه می‌دهد.

موضوع دوم این است که چه نوع تضمین‌های بین المللی و مکانیسم حل اختلاف وجود خواهد داشت تا یک توافق پایدار بماند. ارمنی‌ها تا آنجایی که ممکن است خواهان پشتیبان بین‌المللی هستند، در حالی که آذربایجانی‌ها می‌خواهند به جزئیات بسیار کمتری در این بخش توافق اشاره شود تا برای آنها تعهداتی ایجاد نکند.

موضوع سوم، موضوع بسیار بحث برانگیز بازگشایی یک کریدور یا مسیر ترانزیتی طولانی مدت است که در طول ۴۳ کیلومتر از خاک ارمنستان، بخش اصلی آذربایجان را به منطقه نخجوان، هم مرز با ترکیه، متصل می‌کند. آذربایجان علاقه مند است که دو بخش از خاک خود را با مسیرهایی که کمترین کنترل ارامنه بر آنها ممکن است برقرار کند. ارمنستان نمی‌خواهد حاکمیت یا امنیت منطقه مرزی جنوبی خود را که به لحاظ استراتژیک حیاتی است، واگذار کند.

در مورد دوم، و حتی بیشتر از آن در مورد سوم - موضوع به اصطلاح کریدور زنگزور، یک منافع استراتژیک قوی غرب وجود دارد. وقتی صحبت از امنیت به میان می‌آید، آذربایجان اصرار دارد که نیروهای مرزی سرویس امنیت فدرال روسیه (FSB) باید از اتصال ریلی و جاده‌ای محافظت کنند. آنها به بیانیه سه جانبه آتش بس ارمنستان، آذربایجان و روسیه در نوامبر ۲۰۲۰ استناد می‌کنند، که به صراحت به این نکته اشاره می‌کند. در ژانویه، سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه بار دیگر تاکید کرد که این بخش از توافق باید اجرا شود.

طرف ارمنی به نوبه خود در تلاش است تا خود را از نفوذ روسیه، از جمله گاردهای مرزی که پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی در آنجا مستقر شده‌اند، خلاص کند. اگر روس‌ها به خواست آذربایجان در این منطقه بمانند، ضربه استراتژیک بزرگی برای ارمنستان خواهد بود.

فرض غالب در ارمنستان این است که در اینجا توافقی بین باکو و مسکو وجود دارد که آنکارا بی سر و صدا با آن موافقت کرده است. حداقل شواهد غیرمستقیم برای اثبات این موضوع وجود دارد.

برای روس‌ها، کنترل مسیر ترانزیتی موفقیت بزرگی خواهد بود. آنها به طور رسمی برای اولین بار در دهه‌های گذشته کنترل بخش راه آهنی را که روسیه و ایران را به هم متصل می‌کند و مسیرهایی به سمت خلیج فارس دارد، به دست می‌آورند. این مسیر اصلی راه آهن شمال-جنوب برای روسیه خواهد بود تا روابط خود را با خاورمیانه در میانه رقابت شدید با اروپا بازسازی کند.

سناریوی نگران کننده این است که تا زمانی که آذربایجان در جنوب ارمنستان به خواسته خود نرسد، توافق صلح امضا نخواهد شد. به بیان دیگر، در سال ۲۰۲۴، ارمنستان احتمالاً با استفاده از روش‌های مختلف، تحت فشار شدید باکو و مسکو قرار می‌گیرد تا به طرحی برای کریدور زنگزور بپیوندد که نه مناسب ایروان و نه قدرت‌های غربی است.

همچنین به همین دلیل است که حوادث محلی خشونت بار باید با دقت بسیار مورد بررسی قرار گیرند. درگیری‌های جدید و پیامدهای سرنوشت‌ساز برای کل منطقه می‌تواند از درگیری‌های کوچکی مانند این سرچشمه بگیرد.

منبع: جماران