عراق به کمک چین، ایران را دور می‌زند؟

اعتماد آنلاین

عراق برای استفاده از موقعیت ژئواستراتژیک و موقعیت مرکزی خود در طرح کمربند - جاده چین، به دنبال توسعه یک پروژه بندری جدید به وسعت ۵۴ کیلومتر مربع در شهر جنوبی فاو، معروف به بندر بزرگ فاو است که اتکای این کشور به بنادر عربی خلیج‌فارس و ترانزیت زمینی از ایران و ترکیه برای واردات را کاهش خواهد داد. این پروژه همچنین بر رقابت اقتصادی فزاینده عراق با ایران می‌افزاید، زیرا هر دو کشور به دنبال ایجاد جایگاه مشابهی در مدیریت ترافیک ترانزیت منطقه‌ای هستند.

موانع توسعه عراق

به گزارش اعتمادآنلاین به نقل از موسسه خاورمیانه (Middle East Institute) برخی موانع تلاش‌های عراق برای تنوع بخشیدن به اقتصاد این کشور را با مشکل مواجه کرده است، از جمله کمبود شدید سرمایه‌گذاری و فساد گسترده. با این حال، نشانه‌هایی وجود دارد که شکل‌گیری برخی تغییرها را نوید می‌دهد. در اوایل این ماه، بغداد با شرکت انرژی «توتال» فرانسه برای پیشبرد یک پروژه انرژی عظیم ۲۷ میلیارد دلاری به توافق رسید. این توافق پتانسیل سرمایه‌گذاری و مشارکت خارجی برای کمک به رشد و توسعه اقتصادی عراق را برجسته کرد.

قرارداد جدید به دنبال قرارداد قبلی که در جولای ۲۰۲۱ بین وزارت نفت عراق و شرکت ملی مهندسی شیمی چین (CNCEC) به دست آمد، انجام شد که به موجب آن، این شرکت چینی یک مجتمع پتروشیمی و پالایش یکپارچه در فاو با قابلیت اولیه تولید ۳۰۰۰۰۰ بشکه نفت در روز در فاز نخست و ۳ میلیون تن محصولات پتروشیمی در فاز دوم را پیگیری خواهد کرد.

شرکت‌های بین‌المللی به‌ طور فزاینده‌ای به سرمایه‌گذاری در بخش انرژی و به ویژه زیرساخت عراق علاقه نشان می‌دهند. این مساله می‌تواند به بهبود چشم‌انداز اقتصادی کشور و کاهش اتکای آن به صادرات نفت که ۹۵درصد از درآمد بودجه فدرال آن در سال ۲۰۲۲ را تشکیل می‌داد، کمک کند. موفقیت چنین پروژه‌هایی به عوامل مختلفی از جمله شرایط امنیتی، ثبات سیاسی و توانایی دولت برای ایجاد فضای سرمایه‌گذاری مطلوب بستگی دارد.

در زمینه فساد، پرونده «شاکر الزاملی»، رییس پیشین سازمان سرمایه‌گذاری بغداد نشان داده که دادگاه‌های عراق می‌توانند مقامات فاسد را در قبال جنایات خود بازخواست کنند. در ژانویه ۲۰۲۲، دادگاه کیفری شاکر الزاملی را به اتهام فساد مالی در دوران تصدی عنوان رییس کمیسیون سرمایه‌گذاری بغداد به چهار سال زندان محکوم کرد. باتوجه به گستردگی فساد -یک برآورد کل مبلغ سرقت شده بین سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۲۰ را ۲۵۰ میلیارد دلار نشان می‌دهد- عراق به وضوح راه بسیار زیادی برای رسیدگی به این مشکل دارد.

فاو؛ ستون اقتصادی آینده

پروژه فاو شامل ساخت بندر جدید، اسکله در خشکی، پایانه نفتی، کانال و زیرساخت‌های حمل و نقل مربوطه است و پس از تکمیل، انتظار می‌رود به یکی از ستون‌های اصلی اقتصاد عراق تبدیل شود. طبق گزارش‌های اخیر، فاز یک قرار است در سال ۲۰۲۵ به پایان برسد و ظرفیت جابه‌جایی ۲۰ تا ۴۵ میلیون تن در هر بار محموله را خواهد داشت. این کانال خشک، اتصال زمینی به مرز ترکیه از طریق جاده و راه‌آهن را فراهم می‌کند و با زیرساخت‌های بندری و ریلی ترکیه، به ویژه در مرسین و استانبول، مرتبط می‌شود. در صورت تکمیل موفقیت‌آمیز، فاو می‌تواند از موقعیت مکانی و ارتباط خود با ترکیه و سوریه برای تبدیل شدن به یک پایانه کانتینری پیشرو و یکی از بزرگ‌ترین بندرهای جهان استفاده کند.

در دسامبر ۲۰۲۲، بصره میزبان دومین کنفرانس بین‌المللی فاو بود که تمرکز آن برجسته کردن بندر فاو و کانال مربوطه بود. هدف اصلی عراق این است که این پروژه را با طرح کمربند - جاده چین مرتبط و آن را به عنوان بخشی از مسیر جایگزین کانال سوئز و کریدور شمال-جنوب معرفی کند. سرمایه‌گذاری کلی چین در خاورمیانه، شمال آفریقا و ترکیه بین سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۲۲ بالغ بر ۲۷۳ میلیارد دلار بوده است.  عراق در سال‌های اخیر با تمرکز ویژه بر بخش انرژی، به شریک مهمی برای چین تبدیل شده است. پکن تنها در سال ۲۰۲۱ قراردادهایی به ارزش ۱۰.۵ میلیارد دلار با بغداد امضا کرد.

شرکت‌های چینی قراردادهایی را برای توسعه و بهره‌برداری از چندین دارایی بزرگ نفت و گاز، از جمله میادین نفتی رمیله و حلفایه، منعقد کرده‌اند. شرکت‌های چینی علاوه بر سرمایه‌گذاری در مخابرات و کشاورزی، در ساخت و راه‌اندازی نیروگاه‌ها و دیگر پروژه‌های زیربنایی در عراق مشارکت داشته‌اند. سرمایه‌گذاری‌های چین کمک قابل توجهی به توسعه اقتصادی عراق و تقویت روابط اقتصادی بین دو کشور کرده است.

فرصت‌های از دست رفته ایران و چالش‌های جدید

تمرکز بر سرمایه‌گذاری‌های فاو و چین در عراق، نقش محدود ایران در ترانزیت و تجارت بین‌المللی در منطقه‌ای را نشان می‌دهد که ایران در آن بسیار کمتر از توانایی که دارد ظاهر شده است. ایران با توجه به موقعیت مرکزی و موقعیت خود به عنوان پل زمینی بین آسیای جنوبی و مرکزی و خاورمیانه، باید نقش مهمی در هر دو کریدور شرق-غرب و شمال-جنوب ایفا کند- اولی قفقاز، آسیای مرکزی و چین را به خاورمیانه و اروپا از طریق ایران متصل می‌کند و دومی روسیه و آسیای مرکزی را از طریق ایران به خلیج‌فارس و هند وصل می‌کند- اما تهران از هیچ یک از این فرصت‌ها استفاده نکرده است.

ایران علی‌رغم مزیت‌های طبیعی خود به دلیل مجموعه‌ای از عوامل از جمله تحریم‌های اقتصادی، بی‌ثباتی سیاسی و زیرساخت‌های قدیمی حمل و نقل به ویژه برای خطوط ریلی و بنادر نتوانسته است به یک قطب استراتژیک مهم برای حمل و نقل کالا تبدیل شود.

توسعه بندر فاو در عراق می‌تواند چالشی بیشتر برای اهداف ایران در این زمینه باشد. علی حسینی، رییس کمیسیون حمل و نقل و لجستیک اتاق بازرگانی ایران معتقد است که فاو در آینده به یک رقیب بزرگ برای ایران تبدیل خواهد شد. با کمک ترکیه و امارات، عراق در تلاش است تا فاو را به راه‌آهن ملی عراق وصل کند و آن راه‌آهن را به ترکیه در شمال متصل کند و یک کریدور حمل و نقل جایگزین ایجاد کند که احتمالا تاثیر منفی بر ترافیک ترانزیتی ایران به ترکیه خواهد داشت.

در حال حاضر تخمین زده می‌شود که ۹۰درصد ترافیک ترانزیتی از طریق ایران از طریق جاده انجام می‌شود. درحالی که یک راه‌آهن موجود بین ایران و ترکیه وجود دارد، اما فعالیت آن محدود است و اغلب به دلیل تنش‌های سیاسی بین دو کشور مختل شده است. حجم مبادلات تجاری ایران و ترکیه قابل توجه است و در سال ۲۰۲۲ به ۶.۴۲ میلیارد دلار رسید که نسبت به سال قبل از آن ۵.۵۹ میلیارد دلار بود، اما فقدان زیرساخت‌های حمل و نقل قابل اعتماد مانع از رشد آن شده است.

مقامات در تهران، ایالات‌متحده را به مداخله متهم کرده‌ و می‌گویند که بغداد تحت فشار واشنگتن است تا مانع توسعه یک کریدور ترانزیتی شمال-غرب ایران شود. آنها همچنین ادعا می‌کنند که ترکیه برای حمایت از راه‌آهن خود به آسیا، در راستای جاه‌طلبی آنکارا برای تبدیل شدن به هاب منطقه‌ای انرژی و ارتباطات، بر عراق اعمال نفوذ می‌کند. در نتیجه، این احتمال وجود دارد که ایران از اقدامات عراق در این فضا به عنوان اهرمی در مذاکرات دوجانبه خود در زمینه تجارت انرژی و کشاورزی استفاده کند و این به‌طور بالقوه می‌تواند روابط بین دو کشور را در آینده تیره کند.

اتصال ریلی منطقه‌ای

خط ریلی جدید که در مراحل برنامه‌ریزی است از خلیج‌فارس از طریق عراق به ترکیه و درنهایت به اروپا خواهد رفت. این پروژه که شامل ساخت ۱۲۰۰ کیلومتر خطوط راه‌آهن برقی جدید است، بخشی از پروژه توسعه بزرگ‌تر ۷ میلیارد دلاری بندر بزرگ فاو است و به ‌طور بالقوه می‌تواند جایگزینی برای دریای سرخ/ کانال سوئز باشد.
پیمانکار این پروژه شرکت حمل و نقل ریلی فرانسه «آلستوم» خواهد بود. پیش از این یک شرکت ایتالیایی PEG مطالعات امکان‌سنجی را انجام داده و مسیر مناسب را شناسایی کرده است. ترکیه و امارات از بخش عراقی این پروژه حمایت مالی کرده‌اند که تاثیر قابل توجهی بر اقتصاد محلی خواهد داشت.

اگر همه‌چیز طبق برنامه پیش برود، تا سال ۲۰۲۵، پس از تکمیل راه‌آهن فاو، عراق مسوولیت بیشتر حمل و نقل ریلی بین خلیج‌فارس و اروپا را برعهده خواهد داشت. ایران برای رقابت با بندر فاو و بهبود ارتباطات کلی خود، باید زیرساخت‌های ریلی خود را بیشتر توسعه دهد. فرصت‌های بالقوه شامل اتصال بندر جاسک در خلیج عمان به سرخس در مرز ترکمنستان و از آنجا به آسیای میانه از طریق کریدور ریلی که از ایرانشهر، زاهدان و مشهد می‌گذرد و همچنین اتصال بندر چابهار به شلمچه در امتداد ساحل خلیج‌فارس و سپس بصره است. مسیر آخری می‌تواند جایگزینی برای طرح‌هایی برای تبدیل فاو به دروازه‌ای برای کالاها به مقصد اروپا باشد.

رقابت ایران و عراق

ایران نگرانی‌های عمده‌ای در مورد جاه‌طلبی‌های ترانزیتی عراق و همکاری‌ این کشور با چین دارد، از تضعیف احتمالی موقعیت خود در تجارت ترانزیتی گرفته تا اینکه بندر خرمشهر در نزدیکی ایران از موقعیت ژئوپلیتیکی مشابه فاو برخوردار نیست. همگی این مسائل انزوای بین‌المللی ایران و تاثیر تحریم‌ها بر این کشور را نشان می‌دهد.

در حال حاضر، بخش‌های حمل‌ و نقل، بندر، ترانزیت و لجستیک ایران در گروگان سیاست و تاثیر تنش‌های ژئوپلیتیکی و تحریم‌های بین‌المللی هستند. تا زمانی که این وضعیت تغییر نکند، تلاش تهران برای توسعه و گسترش این بخش‌ها با مشکل مواجه می‌شود و نمی‌تواند به پتانسیل خود به عنوان یک قدرت پیشرو منطقه‌ای در حمل و نقل و تجارت دست یابد. پروژه بندر فاو فرصت‌های زیادی را برای عراق فراهم می‌کند تا نقش خود را در ترانزیت منطقه‌ای و موقعیت ژئوپلیتیکی خود را به ‌طور گسترده تقویت کند. برای انجام این کار، ابتدا باید به چالش‌های داخلی مانند فساد و اختلافات سیاسی و چالش‌های خارجی مانند رقابت سرمایه‌گذاری بین چین و ایالات‌متحده بپردازد.

با نگاهی به منطقه، به نظر می‌رسد پروژه‌هایی مانند فاو برای برخی کشورها مانند ایران یک تهدید است، درحالی که احتمالا به نفع برخی دیگر مانند ترکیه، قطر و سوریه است. علی‌رغم پتانسیل قابل‌توجهی که برای عراق وجود دارد، چه از نظر اقتصادی و چه از نظر سیاسی، غلبه بر چالش‌های مرتبط آسان نخواهد بود.

رقابت ایران و عراق در کریدورهای ترانزیتی دریایی و زمینی منطقه‌ای نشان‌دهنده رقابت گسترده اقتصادی و سیاسی دو کشور است. پروژه بزرگ بندر فاو عراق چالش مهمی در برابر تلاش‌های ایران برای توسعه بندر چابهار و تثبیت خود به عنوان یک قطب ترانزیت منطقه‌ای است.

با این حال، رقابت بین دو کشور لازم نیست با حاصل جمع صفر باشد و هر دو از افزایش همکاری و یکپارچگی اقتصادی سود زیادی خواهند داشت. درنهایت، موفقیت این پروژه‌های بزرگ به طیفی از عوامل ازجمله ثبات سیاسی، امنیت منطقه‌ای و تمایل همه سهامداران برای همکاری با یکدیگر برای تحقق اهداف مشترک بستگی دارد.

***

عراق زمان اجرای پروژه «جاده توسعه» از فاو به ترکیه را اعلام کرد

میدل ایست نیوز: وزرات حمل و نقل عراق روز سه شنبه زمان آغاز اجرای طرح جاده توسعه را اعلام و خاطرنشان کرد این طرح از ۹ استان عراق عبور خواهد کرد.

به گزارش خبرگزاری رسمی عراق (واع) میثم الصافی، مدیر روابط عمومی و رسانه ای وزرات حمل و نقل عراق گفت: دولت در اجرای طرح جاده توسعه که از مهمترین طرح های این وزارتخانه است، جدی است.

وی افزود: یک شرکت مستشاری ایتالیایی برای این طرح امکان سنجی ارائه کرده و مرحله بعدی اجرای طرح است.

الصافی گفت: حدود ۶۰ کیلومتر از طرح حمل و نقل زمینی بین دو بندر فاو و ام قصر انجام شده و اجرای طرح جاده توسعه  در آغاز سال آینده میلادی کلید خواهد خورد.

وی ادامه داد: این طرح ها بسیار مهم اند و بودجه خاصی برایشان در نظر گرفته شده است و محمد شیاع السودانی (نخست وزیر عراق) در اجرای این طرح که از طرح های مهم عراق به شمار می رود، جدی است.

این مقام عراقی افزود: سفر السودانی به ترکیه شامل برگزاری نشست هایی با طرف ترکیه ای در رابطه با این طرح بود و کمیته مشترکی نیز تشکیل شد.

وی اشاره کرد که ساخت راه آهن در جاده توسعه مطابق استاندارد اروپایی همراه با نصب سیستم دوربین های پیشرفته خواهد بود.

وی با اشاره به اینکه جاده توسعه عراق از طریق استان نینوا به سمت گذرگاه فیشخابور در مرز ترکیه خواهد بود، تأکید کرد که این طرح از ۱۲ منطقه از جمله ۹ استان کشور عبور خواهد کرد.

پیش از این دفتر رسانه ای وزارت حمل و نقل عراق در بیانیه ای اعلام کرد: وزارت حمل و نقل پس از اخذ موافقت در خصوص مسیر پیشنهادی برای «جاده توسعه» در دو قسمت بزرگراه زمینی و راه آهن سریع السیر برای حمل و نقل مسافر و کالا از بندر بزرگ فاو به ترکیه، در حال بررسی آماده سازی طرح های این جاده است.

در این بیانیه آمده است: این مسیر از بندر بزرگ فاو به ترکیه شروع و به شبکه مواصلاتی اروپایی متصل می شود.

این بیانیه می افزاید: خط راه آهن از بندر بزرگ فاو به سمت شمال آغاز می شود که ظرفیت آن در فاز اول به ۳.۵ میلیون کانتینر و ۲۲ میلیون تن کالاهای فله ای، و در فاز دوم به ۷.۵ میلیون کانتینر و ۳۳ میلیون تن کالا افزایش خواهد یافت.

این بیانیه تاکید می کند: این مسیرها ها علاوه بر دارا بودن استراحتگاه برای مسافران و سایر نقاط برای تخلیه و بارگیری، تحت نظارت خواهند بود.

در این بیانیه آمده است: خط ریلی برای قطار مسافربری سریع السیر با سرعت اسمی ۳۰۰ کیلومتر در ساعت و ظرفیت ۱۳.۸ میلیون مسافر در سال خواهد بود.

قطار دیگر نیز با سرعت ۱۳۰ تا ۱۴۰ کیلومتر در ساعت به حمل بار اختصاص دارد؛ این قطار با برق حرکت می کند و از ۹ استان عبور می کند.

این بیانیه می افزاید: سیستم حمل و نقلی که در این طرح مورد استفاده قرار خواهد گرفت، سیستم اروپایی با هدف ادامه حرکت جهانی قطار بدون توقف و با در نظر گرفتن سفرهای میلیونی است.

طبق بیانیه وزارت حمل و نقل عراق، بزرگراه زمینی نیز دو طرفه به طول ۱۱۹۰ کیلومتر خواهد بود که از بندر فاو شروع و از مناطق کویری می گذرد؛ زیرا این راه برای کامیون ها در نظر گرفته شده و نیازی به عبور آن از شهرها نیست.