چه بر سر بازار جهانی پسته ایران آمده است؟

اعتماد: کمتر از یک دهه است که سیاست‌گذاران حوزه تجارت بر بازار همسایگان متمرکز شدند. اما هنوز نتوانسته‌اند نتیجه مطلوبی را به دست بیاورند. دولتمردان نه تنها نتوانستند سبد غیر نفتی در بازار همسایگان را بزرگ‌تر کنند بلکه بازارهای درجه یک و دو اروپایی را هم از دست دادند. مصداق بازر آن را هم می‌توان در بازارهای از دست رفته محصولات کشاورزی‌ای همچون پسته و زعفران دید.

اوایل سال جاری بود که صادرکنندگان پسته از خروج ایران از بازار جهانی پسته خبر دادند. موضوعی که همان مقطع در واکنش به آن رییس سازمان توسعه تجارت گفت، از دست رفتن بازار پسته چندان هم مهم نیست ما بازارهای دیگری را داریم.

حجم صادرات

آخرین داده‌های گمرک ایران نشان می‌دهد، صادرات پسته در ۱۰ ماهه گذشته با کاهش ۶۱ درصدی نسبت به همین بازه زمانی در سال گذشته مواجه شده است و مشتریان طلای سبز ایرانی در این بازه زمانی نسبت به سال گذشته ریزش داشته‌اند. در ۱۰ ماهه امسال بالغ بر ۴۶ هزار و ۳۴۶ تن انواع پسته و مغز پسته به ۵۲ کشور جهان صادر شده است. این درحالی که این رقم سال گذشته بیش از ۱۱۹ هزار تن پسته بود. در آن بازه زمانی میزان ارزآوری ناشی از صادرات پسته حدود ۷۹۷ میلیون دلار صادر بود؛ این رقم در مقطع کنونی ۳۲۷ میلیون و ۶۲۳ هزار دلار است.

طبق اعلام گمرک اردن، ارمنستان، ازبکستان، اسپانیا، استرالیا، اسلواکی، افغانستان، آلبانی، آلمان، امارات، انگلستان، اوکراین و ایتالیا از جمله متقاضیان پسته ایران بودند.  سایر خریداران پسته بحرین، برزیل، بلاروس، بلژیک، پاکستان، تاجیکستان، تایلند، تایوان، ترکمنستان، ترکیه، مقدونیه، آذربایجان، چین، ژاپن، سنگاپور بود.  البته در این ۱۰ ماهه سوریه، سوییس، صربستان و مونته‌نگرو، عراق، عمان، روسیه، فرانسه، فیلیپین، قرقیزستان، قزاقستان نیز در این لیست بودند.  داده‌های گمرک نشان می‌دهد قطر، کانادا، کویت، گرجستان، لبنان، لهستان، لیبی، مالزی، مکزیک، موریس، نیوزیلند، هلند، هند و هنگ‌کنگ نیز از جمله کشورهای متقاضی پسته ایران بودند.

روند تولید

دو سال است که باغات پسته با سرمازدگی روبرو شدند همین موضوع هم باعث شده است بار پسته کاهش پیدا کند. طبق داده‌های انجمن پسته ایران، سال ۱۳۹۹ میزان تولید پسته ۲۲۰‌هزار تن بود. این رقم در سال ‌گذشته ۷۰‌هزار تن افت کرد. در سال‌ گذشته ایران ۱۵۰‌هزار تن پسته تولید کرد. نیمه نخست سال جاری پیش‌بینی شده بود که امسال این رقم به ۱۳۵‌هزار تن برسد. این موضوع هم به دلیل احتمال سرمازدگی مجدد و عدم وجود منابع مالی لازم برای اصلاح باغات از سوی کشاورزان بود. اما طبق آخرین داده‌های وزارت جهادکشاورزی در سال جاری ۲۲۵ هزار تن پسته تولید شده است. با این حال میزان صادرات کماکان ناچیز است.

طبق نظر فعالان اقتصادی آنچه منجر شده در این سال‌های اخیر صادرات پسته کاهش یابد فراتر از موضوع افت تولید است. محمد صالحی رییس هیات‌مدیره انجمن پسته ایران می‌گوید: گذشته از سرمازدگی صادرکنندگان مشکل پیمان سپاری دارند. از سال ۱۴۰۰ که دولت صادرکنندگان پسته را موظف کرده است پسته‌ای که با ارز آزاد می‌خرند را در نیما عرضه کنند؛ صادرکنندگان دیگر تمایلی به صادرات ندارند، چون این اتفاق به‌شدت به صادرکنندگان آسیب می‌زند. همین الان ما پسته را با نرخ آزاد بخریم و بعد بخواهیم در نیما عرضه کنیم باید ۱۵‌درصد زیر قیمت پسته را تحویل بدهیم. بر این اساس نیز به‌رغم اینکه درحال‌حاضر انبارهای کشاورزان و صادرکنندگان مملو از پسته است، ولی صادرکنندگان تمایلی به صادرات ندارند.

او می‌افزاید: بارها در این زمینه با مسوولیت دولتی مذاکره و مکاتبه کردیم اما هیچ نتیجه نداشته است و کماکان آنها اصرار دارند ما کالا را به قیمتی که اعلام کرده عرضه کنیم.
درحالی تولیدکنندگان پسته و صادرکنندگان پسته با مشکلات متعددشان دست و پنجه نرم می‌کنند، فعالان پسته در امریکا درحال تسخیر کل بازار هستند.

درحال حاضر امریکا بیش از ۶۰۰‌هزار تن پسته تولید می‌کند و اگر این روند ادامه پیدا کند طبق اظهارات صادرکنندگان پسته، این کشور می‌تواند به‌طور کامل بازار پسته را از ایران برباید. نکته تاسف‌بار این موضوع آن است که امریکا فقط با یک رقم پسته دارد بازار را می‌گیرد.  طبق داده‌های انجمن پسته ایران، کشور امریکا یک رقم پسته دارد و قیمت آن نیز ۸‌هزارو ۴۰۰ الی ۸‌هزارو ۵۰۰ دلار در تن است، در مقابل ایران چند رقم پسته دارد که ارقام ریز آن زیر ۸ دلار و ارقام درشت آن ۹ هزار دلار به فروش می‌رود.

سد جدید برای بازار پسته

طبق اظهارات فعالان اقتصادی در سال‌های اخیر دیگر پسته ایران به لحاظ کیفی مشکلی ندارد و محموله‌های ارسالی به اروپا به دلیل بالاتر بودن سم «آفلاتوکسین» برگشت نمی‌خورد. به گفته آنها این مشکل حل شده است و اکنون طبق استاندارد محموله ارسال می‌شود. البته اخیرا طبق اعلام اتحادیه اروپا به جز سم قارچی «آفلاتوکسین»، سم قارچی «مایکوتوکسین» نیز نباید بیش از حد مجاز باشد. البته این موضوع از سال ۲۰۰۵ مطرح شده است اما از سال ۲۰۲۳ به صورت قطعی دنبال می‌شود.

در سال ۲۰۰۵ میلادی بود که بررسی‌های انجام شده روی ۱۲ محموله از پسته‌های ارسال‌شده به اروپا، دارای مقادیر بالایی از اکراتوکسین بودند که نُه محموله متعلق به امریکا با آلودگی حدود ppb ۲۲-۱۶۰ و سه محموله متعلق به ایران با آلودگی حدود ppb ۴۵-۱۱۰ بود. با توجه به خطرات اکراتوکسین روی سلامت انسان و به دنبال افزایش آمار بازگشت کانتینرهای پسته آلوده به اکراتوکسین A، مسوولان برخی از کشورهای عضو اتحادیه اروپا از جمله آلمان و هلند سعی کردند تا اتحادیه اروپا را متقاعد کنند که برای این سم در پسته حد مجازهایی تعیین کنند که حد پیشنهادی اروپا برای پسته، ppb۵ بود.

سپس اتحادیه اروپا از فروکام که اتحادیه‌ای متشکل از چند کشور در بلژیک است و به‌طور رسمی توسط موسسات اروپایی به عنوان نماینده بازرگانان اروپایی در زمینه میوه‌های خشک، آجیل و... به رسمیت شناخته شده است، درخواست کرد که حد پیشنهادی را بررسی کند. البته فروکام بیان کرد حد مجاز پیشنهادی ppb ۵ برای پسته باعث ایجاد محدودیت روی صادرات پسته به اروپا می‌شود. به نقل از اقتصاد سبز در سال ۲۰۱۷، اتحادیه اروپا پیشنهاد ایجاد حد مجاز در پسته را مطرح نمود و پس از بررسی خطر آن در محصولات غذایی در سال ۲۰۲۰ توسط سازمان ایمنی مواد غذایی اروپا (EFSA)، مخالفت‌هایی توسط کشورهای صادر‌کننده پسته صورت گرفت و اتحادیه اروپا تصمیم گرفت که از ابتدای ژانویه سال ۲۰۲۳، مقررات جدید حد مجاز (MRL) در مورد اکراتوکسین A در پسته را اجرایی کند.

استاندارد جدید این سم در اتحادیه اروپا از نظر عده‌ای سختگیرانه است و حد مجاز آن برای پسته یا مغز پسته صادراتی آماده مصرف در بازار ppb۵ و برای پسته نیازمند فرآوری بیشتر در مقصد، ppb۱۰ در نظر گرفته شده است. در مورد محصولاتی که تا قبل این تاریخ وارد بازار شده‌اند و اکراتوکسین آنها مطابق با استانداردهای جدید نیست، می‌توانند تا تاریخ مصرف در بازار باقی بمانند.

با این تفاسیر پیش‌بینی می‌شود بازار پسته ایران با سد بزرگ‌تری مواجه شود.