سومین سالگرد فاجعه سرنگونی هواپیمای اوکراینی

خبرگزاری آناتولی: امروز هشتم ژانویه مصادف با سومین سالگرد سرنگونی پرواز شماره «PS752» هواپیمایی اوکراین توسط پدافند هوایی سپاه پاسداران ایران و کشته شدن تمامی ۱۷۶ سرنشین این پرواز است، اما با این حال هنوز تمامی ابعاد این واقعه روشن نشده و هیچ مقام مسئول یا نظامی ایرانی در این رابطه محاکمه و بازخواست نشده است.

هواپیمای مسافربری مدل «بوئینگ ۷۳۷» خطوط هوایی اوکراین بامداد ۸ ژانویه ۲۰۲۰ اندکی پس از برخاستن از فرودگاه بین‌المللی امام خمینی تهران به مقصد کی‌یف، در آسمان سرنگون و تمامی ۱۷۶ سرنشین آن که شهروندان ایران، کانادا، انگلستان، اوکراین، سوئد و چند کشور دیگر بودند در دم جان باختند.

مقامات سیاسی و نظامی ایران و رسانه‌های دولتی این کشور طی چند روز نخست سرنگونی پرواز PS752 مصرانه سقوط هواپیما به دلیل «نقص فنی» را دلیل این حادثه معرفی کردند. با این حال، شرکت‌های هواپیمایی بین المللی پس از این حادثه مسیرهای پروازی خود از حریم هوایی ایران را تغییر دادند.

جاستین ترودو، نخست‌وزیر کانادا دو روز بعد طی یک نشست خبری درباره این سانحه گفت: سازمان اطلاعات کانادا به مدارکی دست یافته است که نشان می‌دهد هواپیمای اوکراینی از سوی پدافند هوایی ایران به‌طور غیرعمدی هدف قرار گرفته و ساقط شده است.

ینس استولتنبرگ، دبیرکل سازمان پیمان آتلانتیک شمالی «ناتو» نیز همان روز در گفتگو با خبرنگاران تاکید کرد که هواپیمای اوکراینی احتمالا توسط پدافند هوایی ایران ساقط شده است. وی همچنین در حاشیه نشست فوق‌العاده وزیران امور خارجه کشورهای عضو اتحادیه اروپا در بروکسل بر لزوم «تحقیقات شفاف و کامل» درباره حادثه سقوط هواپیمای اوکراینی در ایران تاکید کرد.

ستاد کل نیروهای مسلح ایران بالاخره با گذشت سه روز از سرنگونی هواپیمای مذکور، یازدهم ژانویه با صدور اطلاعیه‌ای با پذیرش ادعاهای مطرح شده، «بروز خطای انسانی» و «هدفگیری غیرعمد توسط پدافند ضدهوایی» این کشور را دلیل سرنگونی پرواز PS752 اعلام کرد.

در همین روز امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده نیروی هوافضای سپاه پاسداران ایران نیز با پذیرش اصابت موشک‌های این نیرو به هواپیمای اوکراینی، گفت: در آن لحظات سامانه با هدفی که کروز تشخیص داده می شود مواجه شده است و اپراتور با تشخیص اینکه موشک کروز است به سمت هواپیما شلیک کرده است.

در روزهای پس از سرنگونی هواپیما و کشته شدن ۱۷۶ سرنشین آن، شمار زیادی از مردم ایران با تجمع در شهرهای تهران، مشهد، تبریز، شیراز، اراک، یزد، اهواز، قزوین، کرمانشاه و سنندج و برخی دیگر از شهرهای این کشور، اعتراض خود نسبت به سرنگونی این هواپیما و جان‌باختن تمام ۱۷۶ سرنشین آن در نتیجه اصابت موشک‌های سپاه و همچنین پنهانکاری چند روزه مقامات کشورشان نشان دادند.

دونالد ترامپ، رئیس جمهور وقت آمریکا در واکنش به تظاهرات ایرانی‌ها، طی پیامی به زبان فارسی در حساب کاربری خود در توئیتر نوشت: «من از ابتدای دوره ریاست جمهوریم کنار شما ایستاده‌ام و دولت من همچنان کنار شما خواهد ایستاد. ما اعتراضات شما را از نزدیک دنبال می‌کنیم. شجاعت شما الهام بخش است.»

ترامپ همچنین در پیامی دیگری به دولت ایران هشدار داد تا جلوی اعتراضات مردمی را نگیرد.

در ادامه واکنش‌ها به این واقعه مرگبار، ۱۶ ژانویه وزرای خارجه کانادا، انگلیس، اوکراین، سوئد، هلند و افغانستان که شهروندان خود را در سرنگونی هواپیمای اوکراینی توسط ایران از دست داده‌ بودند، طی نشستی در لندن گردهم آمده و از تهران خواستند تا مسئولیت‌ کامل این سانحه را بپذیرد. کشورهای مذکور همچنین خواستار تحقیقات بین المللی و جبران خسارت برای خانواده‌های قربانیان سانحه شدند.

در چهارم فوریه بهرام پارسایی، سخنگوی کمیسیون اصل ۹۰ مجلس ایران طی اظهاراتی، سازمان هواپیمایی کشوری و کمیته ایرانی بررسی سانحه را به انکار «آگاهانه» سانحه و «خلاف واقع سخن گفتن» متهم کرد. محسن بهاروند، معاون حقوقی وزارت امور خارجه ایران در ژوئیه همان سال از انتقال جعبه سیاه هواپیمای مسافربری بویینگ ۷۳۷ متعلق به شرکت هواپیمایی اوکراین به پاریس به منظور بررسی ابعاد سانحه خبر داد.

اولین جلسه رسیدگی به این پرونده در نوامبر ۲۰۲۱، نزدیک به ۲ سال پس از وقوع این حادثه برگزار شد. غلام عباس ترکی، دادستان نظامی تهران در اطلاعیه‌ای در ۷ ژانویه ۲۰۲۱ با بیان اینکه تنها یکی از افراد مقصر در سرنگونی هواپیمای مسافربری اوکراینی در بارداشت است، گفت که چند تن دیگر نیز با قرار وثیقه آزاد و محاکمه خواهند شد.

تاکنون سه جلسه رسیدگی به پرونده هواپیمای مسافربری «بوئینگ ۷۳۷» متعلق به خطوط هوایی اوکراین در دادگاه نظامی تهران برگزار شده اما نتیجه و حکم مشخصی طی این جلسات صادر نشده است. به گزارش خبرگزاری میزان وابسته به قوه قضائیه ایران، در این رابطه ۱۰ سرباز در رده‌های مختلف به عنوان متهم در دادسرای نظامی تهران در حال محاکمه هستند.

اوکراین، کانادا و دیگر کشورهایی که شهروندان آنها طی این حادثه جان خود را از دست داده‌اند، ایران را متهم می‌کنند که با گذشت سه سال از سرنگونی این هواپیما، به تعهدات حقوقی بین‌المللی‌اش عمل نکرده و راه‌حلی برای مجازات عاملان و پرداخت غرامت ارائه نکرده است.

در هشتم ژانویه ۲۰۲۱ همزمان با سالگرد سرنگونی پرواز «PS752» خطوط هوایی اوکراین در اطراف تهران، کشورهایی که شهروندانشان را در این سانحه از دست داده‌اند، بار دیگر خواهان پاسخگویی ایران پیرامون این سانحه شدند. بر اساس این بیانیه٬ افغانستان، کانادا، اوکراین، انگلستان و سوئد، با ابراز همدردی با بازماندگان قربانیان این رویداد، از ایران خواستند برای خانواده‌های قربانیان و دولت‌های متاثر از این حادثه٬ شفافیت پاسخ‌گویی و عدالت را تامین کند.

سازمان هواپیمایی ایران در ۱۷ مارس ۲۰۲۱ گزارش نهایی خود درباره سرنگونی هواپیمای اوکراینی توسط یگان موشکی سپاه پاسداران را منتشر کرد. در این گزارش ۱۳۹ صفحه‌ای که به دو زبان فارسی و انگلیسی منتشر شد، کاربر سامانه دفاع هوایی به عنوان مقصر اصلی این حادثه معرفی شد.

در این گزارش همچنین آمده‌است: هواپیمای بوئینگ ۷۳۷ پس از آن که در ساعت ۰۶:۱۲ صبح روز ۱۸ دی ماه سال ۱۳۹۹ از باند فرودگاه امام خمینی برخاسته توسط یک سامانه دفاع هوایی به عنوان یک «هدف متخاصم» شناسایی شده و دو موشک به سمت آن شلیک شده است. بر اساس این گزارش، موشک نخست در ساعت ۰۶:۱۴ شلیک شده و پس از انفجار در «مجاورت هواپیما» موجب توقف ارسال سیگنال‌های تراسپاندر راداری و از کار افتادن ضبط‌ کننده داده‌های پروازی شده ولی هر سه نفر گروه پروازی زنده بوده‌ و به مدیریت شرایط به وجود آمده ادامه داده‌‌اند. موشک دوم ساعت ۰۶:۱۵:۰۹ از سامانه دفاع هوایی به سمت هواپیما شلیک شد.

در این گزارش همچنین صحت تصاویر منتشر شده در مورد اصابت موشک به هواپیما تایید شد. خانواده‌های قربانیان با اعتراض نسبت به گزارش منتشر شده، اعلام کردند که این گزارش سوالات اصلی در مورد چگونگی و ابعاد سانحه مذکور را بی‌پاسخ گذاشته است.

دیمیترو کولبا، وزیر امور خارجه اوکراین نیز در واکنش به گزارش مذکور اعلام کرد: «این یک گزارش نیست، بلکه مجموعه‌ای از دستکاری‌هایی است که هدفشان تبرئه ایران است، نه افشای حقیقت. اگر ایران نمی‌خواهد حقیقت را به میل خود فاش کند، کشورش و شرکای بین‌المللی آن حقیقت را آشکار خواهند کرد».

اگنس کالامارد، گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور قتل‌های فراقانونی نیز طی نامه ۴۵ صفحه‌ای در ۲۴ فوریه ۲۰۲۱ نتایج بررسی‌های خود درباره سرنگونی هواپیمای متعلق به شرکت هواپیمایی اوکراین در آسمان تهران را ارائه داد. وی در این گزارش اعلام کرد که اظهارات مقامات ایرانی درباره این سانحه تناقض‌های بسیاری داشته و منجر به سردرگمی شده است. وی تاکید کرده که اظهارات مقامات ایرانی و گزارش‌های منتشر شده توسط این کشور نه تنها کمکی به روشن شدن ابعاد سانحه نداشته بلکه در برخی مواقع «گمراه کننده» نیز بوده‌اند.

گروه هماهنگی و واکنش بین‌المللی که پیشتر توسط کشورهای کانادا، سوئد، انگلستان و اوکراین تشکیل شده بود، دسامبر ۲۰۲۱ در بیانیه‌ای با اعتراض به رویکرد دولت ایران نسبت به روند بررسی پرونده پرواز شماره PS۷۵۲، تاکید کردند: نزدیک به دو سال از سرنگونی هواپیما می‌گذرد و ایران در این مدت هیچ علاقه‌ای به پایبندی به تعهدات حقوقی بین‌المللی خود نشان نداده و صبر گروه هماهنگی لبریز شده است.

این گروه همچنین ژانویه ۲۰۲۲ با انتشار بیانیه دیگری، اعلام کرد که به دلیل دریافت پاسخ منفی از ایران، اقدامات دیگری برای حل این موضوع در چارچوب قوانین بین‌المللی انجام خواهند داد.

از سوی دیگر، دادگاه عالی آنتاریوی کانادا در چهارم ژانویه ۲۰۲۲ طی حکمی ایران را به دلیل سرنگونی هواپیمای اوکراینی به پرداخت ۱۰۷ میلیون دلار غرامت محکوم کرد.

وزرای خارجه چهار کشور کانادا، انگلیس، اوکراین و سوئد طی هفته‌های اخیر با صدور بیانیه‌ای اعلام کرده‌اند که اقدامات ویژه‌ای را برای پاسخگو کردن ایران درباره این سانحه در دستور کار خود قرار داده‌اند. این چهار کشور در ادامه خواستار پذیرش «رجوع به حکمیت الزام‌آور» از سوی ایران به منظور بررسی پرونده سرنگونی پرواز مسافربری PS752 به وسیله دو موشک زمین به هوای سپاه پاسداران شده‌اند.

اگر چه کانادا، انگلیس، اوکراین و سوئد از قصد خود برای ارجاع این پرونده به دیوان کیفری بین‌المللی لاهه خبر داده‌اند، اما مقامات ایرانی رویکردی منفی نسبت به روند مذکور دارند و به نظر نمی‌رسد تهران طی دوره پیشرو همکاری موثری با این کشورها داشته باشد.