ایرنا: نشست روز پنجشنبه ۲۷ نوامبر وزیران سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) در وین نه تنها نوار کاهش قیمت نفت در ماه‌ها و هفته‌های اخیر را قطع نکرد بلکه پس از اعلام ثابت ماندن سقف تولید این سازمان، قیمت‌های نفت ریزش بیشتری داشت.

یکصد و شصت و ششمین نشست وزیران سازمان اوپک دیروز در وین اتریش برگزار شد و در پایان اعلام شد که سقف تولید روزانه این سازمان بدون تغییری نسبت به گذشته، در حد ۳۰ میلیون بشکه باقی خواهد ماند.

به گزارش روز پنجشنبه «بی بی سی» دقایقی بعد از اعلام تصمیم اوپک، قیمت هر بشکه نفت خام برنت دریای شمال که از نفت خام‌های شاخص در بازار جهانی نفت به شمار می‌رود، تا ۷۴ کاهش یافت و قیمت هر بشکه نفت خام «وست تگزاس اینترمدیت» نیز تنها اندکی بیش از ۷۰ دلار شد. روند کاهشی قیمت این نفت خام‌ها باز هم ادامه داشت.

تصمیم اوپک برای ثابت ماندن سقف تولید این سازمان در حالی بود که برخی از کشورهای عضو این سازمان از جمله ایران از ضرورت کاهش این سقف برای جلوگیری از ادامه روند کاهش قیمت نفت در بازارهای جهانی صحبت کرده بودند.

چندی است که قیمت جهانی نفت خام کاهش شدید پیدا کرده است. در حالی که مدت‌ها بود که کشورها به نفت با قیمت بشکه‌ای ۱۰۰ دلار عادت کرده بودند اما به یکباره در چند ماه اخیر ( از اوایل تابستان گذشته) به دلایل مختلف، قیمت نفت روند کاهشی را آغاز کرد و در نهایت اکنون به مرز ۷۵ تا ۸۰ دلار در هر بشکه رسیده است.

هفته گذشته بهای نفت خام «برنت دریای شمال» در بازارهای جهانی برای نخستین بار در ۴ سال گذشته به کمتر از بشکه‌ای ۸۰ دلار رسید و حتی در روز ۲۲ آبان قیمت‌ها با کاهشی ۳۰ درصدی در مقایسه با ماه ژوئن (خرداد) به کمتر از ۷۸ دلار رسید.

به نوشته تارنمای سازمان اوپک، قیمت سبد نفت این سازمان نیز از حدود بشکه‌ای ۱۰۸ دلار در انتهای ماه ژوئن به حدود ۷۵ دلار در نیمه ماه نوامبر (هفته گذشته) کاهش یافت.

این روند باعث شد که گمانه زنی‌های فراوانی در مورد قیمت طلای سیاه در ماه‌های پیش رو مطرح شود. به نظر بسیاری از کارشناسان موضوع نفت و انرژی و به ویژه بررسی فرایندهای قیمتی آن به شدت موضوعی چند متغیری است و نمی‌توان با قاطعیت در مورد آن اظهار نظر کرد. چیزی که تقریبا همه کارشناسان بر آن اتفاق نظر دارند این است که گرچه رویکردها در کوتاه مدت با توجه به مسایل اقتصادی و سیاسی از جمله عرضه و تقاضا، تحولات منطقه‌ای و سیاست‌های برخی کشورها باعث کاهش قیمت می‌شود اما در افق بلند مدت همچون گذشته شاهد افزایش تدریجی قیمت انرژی خواهیم بود؛ زیرا از یک طرف منابع انرژی و نفت به تدریج کمتر می‌شود و تا زمانی که انرژی تجدیدپذیری که به راحتی در دسترس همه ی کشورها قرار نگیرد عرضه نشود از نیاز به انرژی‌های فسیلی کاسته نمی‌شود.

سیطره دلایل اقتصادی به سیاسی

در ادوار گذشته در چند مرحله جهان شاهد کاهش شدید قیمت نفت بود که در بیشتر آن‌ها دلایل سیاسی اهمیت بیشتری داشتند اما به نظر متخصصان حوزه ی انرژی این بار کاهش قیمت نفت خام بیشتر به دلایل اقتصادی و ناشی از فزونی عرضه نفت بر میزان تقاضای جهانی آن رخ داده است.

تارنمای نشریه «دیلی تلگراف» هفته گذشته در مطلبی دلیل عمده کاهش قیمت‌های نفت را کم شدن از سرعت رشد جهان و در نتیجه کاهش مصرف در کل جهان دانست و افزود: دلیل دیگر کاهش قیمت‌ها را نیز عرضه ی زیاد نفت به بازار در عین کاهش مصرف آن است.

کاهش تقاضای برخی کشورهای مهم و بزرگ همچون چین و ژاپن از جمله دلایل کاهش تقاضاست. چین برای دومین سال پیاپی دیگر صاحب رشد دو رقمی نیست و رشد آن حداکثر حدود ۷ تا ۸ درصد تخمین زده می‌شود ضمن اینکه خروج موقتی ژاپن از بحران نیز با رکود دیگری همراه شد و حدود یک درصد از رشد اقتصادی این کشور کاسته شده است.

وقتی که اقتصاد‌های دوم و سوم جهان دچار رکود و بحران می‌شوند در نتیجه از نیاز و تقاضای صنایع آن‌ها به نفت و انرژی کاسته می‌شود.

کارشناسان دلیل دیگر افزایش عرضه و کاهش تقاضا را تولید نفت به شیوه‌های جدید ذکر می‌کنند. دو کشور آمریکا و کانادا با تولید نفت «شیل» (Oil Shale) که به آن نفت‌های رسوبی یا نفت نامتعارف نیز گفته می‌شود توانسته‌اند بخشی از نیاز خود را پاسخ بگویند و از تقاضای جهانی نفت کم کنند و به عرضه ی آن اضافه کنند.

تارنمای شبکه «بلومبرگ» حدود ۱۰ روز قبل در گزارشی افزایش تولید نفت شیل را دلیلی بر کاهش شدید قیمت‌های نفت عنوان کرد و نوشت: با استفاده از تکنولوژی‌های جدید میزان تولید این نوع نفت به شدت افزایش یافته است به گونه‌ای که توانسته است به نحو قابل توجهی به نیازهای این دو کشور پاسخ دهد.

قابل تامل تر اینکه در حالی که هفته گذشته نفت برنت به حدود ۷۸ دلار و نفت وست تگزاس به ۷۷ و سبد نفتی اوپک نیز به زیر ۷۵ دلار رسید به نظر می‌رسد تولید نفت شیل برای این دو کشور با توجه به فناوری‌های نوین هنوز هم به صرفه باشد.

به نوشته بلومبرگ تا پیش از این گفته می‌شد که هزینه تولید هر بشکه نفت شیل در حدود ۷۰ دلار است اما به نظر می‌آید این مبلغ اکنون کاهش سودآوری پیدا کرده و آن را مقرون به صرفه می‌کند.

نشریه «وال استریت ژورنال» هم در گزارشی در ماه اکتبر افزایش تولید را دلیل بر کاهش بهای نفت عنوان و تاکید کرد آمریکا روزانه حدود ۴۰۰ هزار بشکه نفت وارد می‌کند.

تارنمای تحلیلی «فوربس» نیز در گزارشی کاهش حدود ۲۵ درصدی قیمت نفت را همزمان با افزایش تولید آمریکا می‌داند. بر اساس این گزارش تولید نفت به وسیله آمریکا به بیشترین میزان خود در سه دهه اخیر رسیده است و با چهار دهم درصد افزایش نسبت به ماه قبل به نزدیک به ۹ میلیون بشکه در روز رسید. در همین حال آمریکا بزرگترین افزایش ظرفیت تولید را نیز در سال گذشته از آن خود کرد و گفته می‌شود تا سال ۲۰۱۹ تولید نفت آمریکا روزانه به ۱۰ میلیون بشکه نزدیک خواهد شد. بر این اساس در مقایسه با سال ۲۰۰۵ آمریکا حدود ۳۰ درصد از واردات نفت خام خود را کم کرد و همین امر بر روند اقتصادی و قیمت‌های نفت تاثیر گذاشت.

گرچه دلایل سیاسی در مقایسه با عوامل اقتصادی نقش کمرنگ تری را در مورد بحران نفتی اخیر دارند اما نمی‌توان از محرک‌های سیاسی چشم پوشی کرد.

برخی کارشناسان درگیری مستقیم آمریکا و روسیه و همچنین در مقیاس کوچکتر موضوع هسته‌ای ایران را یکی از دلایل این بحران می‌دانند. همسویی عربستان با آمریکا در تقابل با روسیه و ادامه روند افزایش عرضه و کاهش قیمت نفت را به شدت در تضاد با منافع روسیه می‌دانند زیرا این شرایط می‌تواند برای روسیه که اقتصادش به شدت متکی به نفت است بحران‌های زیادی را ایجاد کند.

این موضوعی است که حتی «ولادیمیر پوتین» و «سرگئی لاوروف» رییس جمهوری و وزیر امور خارجه روسیه به صراحت به آن اشاره کرده‌اند. دیلی تلگرف در مورد نگرانی روسیه از کاهش بهای نفت نوشت: رییس جمهوری روسیه موضوع را سیاسی می‌بیند و به شدت تاکید دارد که از نفت به عنوان ابزار سیاسی علیه کشورش استفاده می‌شود.

البته نگرانی‌های روسیه تا حدود زیادی بجا است؛ زیرا به نظر گزارش دیلی تلگراف، این کشور به شدت به درآمدهای نفتی وابسته است. «دویچه بانک» آلمان در گزارشی تاکید کرد که نفت و انرژی سهم عمده‌ای را در اقتصاد روسیه دارند و بیش از نیمی از بودجه عمومی و دو سوم درآمدهای صادراتی این کشور از طریق نفت تامین می‌شود. اگر قیمت‌های نفت پایین بیاید از رشد اقتصادی روسیه در چند سال آینده کاسته می‌شود. اکنون نیز این شرایط موازنه بودجه‌ای این کشور را به هم ریخته است.

با وجود این، برخی کارشناسان اعتقاد دارند که پایین آمدن قیمت نفت به ضرر آمریکا و عاملی برای توقف تولید نفت شیل خواهد بود زیرا می‌تواند بر سوددهی و ادامه تولید نفت شیل نیز تاثیر بگذارد. حتی بلومبرگ اعتقاد دارد پایین تر آمدن قیمت‌ها به معنی قربانی کردن نفت شیل برای کسب سود بیشتر خواهد بود.

کارشناسان یک دلیل بسیار مهم در کاهش قیمت و افزایش عرضه را در خود اوپک جستجو می‌کنند؛ زیرا سهم تولید جهانی نفت در اوپک بالا است. برخی اعتقاد دارند که اوپک با تولید روزانه بیش از ۳۰ میلیون بشکه نفت در حدود یک تا دو میلیون بشکه نفت مازاد تولید می‌کند.

البته کاهش این میزان نفت به وسیله کشورها نیز امری بعید به نظر می‌رسد زیرا بزرگترین کشور صادرکننده نفت یعنی عربستان راضی نمی‌شود از مازاد تولید نفتی که در چند سال اخیر برای جایگزینی نفت ایران و لیبی بر عهده گرفته بود، دست بردارد و خواهان ادامه وضع موجود و کسب درآمدهای هنگفت است. گفته می‌شود که عربستان روزانه بیش از ۹ میلیون بشکه نفت تولید می‌کند.

تارنمای «راشا تودی» چند روز قبل در مقاله‌ای نوشت که کاهش قیمت‌های جهانی نفت تنها به سود اقتصادهای بزرگ جهان است و اگر اوپک در اجلاس خود (پنج شنبه) نتواند تصمیم جمعی منسجم و هماهنگی را برای تثبت قیمت‌های نفت اتخاذ کند، افت قیمت‌ها ادامه پیدا می‌کند.

به نظر این مقاله، عربستان سعودی به عنوان بزرگترین صادرکننده ی نفت، خود را تولیدکننده‌ای مستقل می‌داند و به عرضه و تقاضا در چارچوب اوپک متعهد نیست؛ به همین دلیل است که احتمال توافق در اوپک کم است و آینده مبهم ادامه خواهد داشت. علت مزیت این شرایط برای عربستان این است که این کشور کمترین هزینه‌های تولید نفت را دارد و حتی همین قیمت‌های فعلی نیز به سود این کشور خواهد بود.

به نظر این تارنمای روسی، بهترین قیمت برای نفت از نظر کشورهای تولید کننده و مصرف کننده، ۱۰۰ دلار است.

کارشناسان اعتقاد دارند که این سازمان کارکردهای گذشته خود را ندارد و واقعیت این است که واگرایی در اوپک بیشتر از همگرایی میان اعضای آن به چشم می‌خورد. برخی تک روی‌ها و خود محوری‌ها در اوپک وجود دارد که دورنمای بهبود کوتاه مدت قیمت‌ها را مبهم تر می‌کند.

به نظر مقاله بلومبرگ، این تحولات، سازمان اوپک و به ویژه عربستان سعودی را در وضعیت سختی قرار داده است تا در مورد افزایش قیمت نفت تصمیم گیری کنند.

این مقاله تاکید دارد قیمت‌ها حداقل تا اواسط سال آینده میلادی بهبود پیدا نمی‌کند زیرا تولید نفت شیل در حال افزایش است اما کاهش بیشتر قیمت‌ها باعث کم شدن از توسعه تولید نفت به وسیله آمریکا خواهد شد.

دوراهی اوپک در جنگ با نفت‌های غیر متعارف

«حمید آماده» استادیار دانشگاه و عضو گروه اقتصاد و انرژی دانشگاه علامه طباطبایی در گفت وگو با گروه پژوهش‌های خبری ایرنا دلایل اقتصادی را در کاهش قیمت نفت پررنگ تر می‌داند و معتقد است: یکی از مهمترین دلایل، عرضه نفت‌های شیل به وسیله آمریکا است که توانست بخشی از نیاز این کشور به انرژی را پاسخ دهد. سرمایه گذاری‌هایی که در آمریکا بر روی نفت شیل صورت گرفته، باعث شده است نفت خیلی سبکی در بازارها عرضه شود و فشار تقاضای آمریکا را که بزرگترین مصرف کننده و واردکننده نفت است کم کند.

وی افزود: در شرایط به وجود آمده ی اخیر تا حدود زیادی تقاضا برای نفت کاهش پیدا کرده است ضمن اینکه به نظر کارشناسان اکنون اوپک یک میلیون بشکه مازاد تولید دارد. از یک طرف دیگر بین کشورهای عضو اوپک نیز هماهنگی زیادی برای کاهش عرضه وجود ندارد. این‌ها در کنار هم موجب کاهش قیمت‌های جهانی نفت شده است.

این استاد دانشگاه دلایل اقتصادی نوسان و کاهش اخیر قیمت نفت را مهمتر از دلایل سیاسی می‌دانند و می‌گوید: البته مسایل سیاسی و موضوع فشار اقتصادی بر ایران و روسیه با استفاده از عربستان مطرح است. تولید کننده ی بزرگی مانند عربستان در دهه‌های قبل با افزایش تولید خود باعث کاهش قیمت نفت شد اما مرور روند تولید نفت عربستان اکنون این افزایش تولید را نشان نمی‌دهد. این موضوع در مورد دیگر کشورها نیز مطرح بود به عنوان نمونه عراق برای افزایش تولید نفت برنامه ریزی داشت اما با توجه به مشکلات ناشی از گروه‌های تروریستی در منطقه، این کشور ظرفیت افزایش تولید را ندارد. اکنون نمی‌توان گفت که گروه خاصی خواسته‌اند با افزایش عرضه، بر درآمدهای ارزی کشورهای دیگر همچون ایران یا روسیه فشار وارد کنند. دلیل سیاسی این امر تقریبا رد می‌شود اما نمی‌توان گفت که افت قیمت تنها دلیل اقتصادی دارد.

عضو گروه اقتصاد و انرژی دانشگاه علامه تحلیل خود از تحولات اخیر را اینگونه بیان می‌کند: شاید برخی از دست اندرکاران صنعت نفت برای سرمایه گذاری در نفت شیل آمریکا یا ذخایر نفتی غیر متعارف کانادا پیش بینی‌هایی را دارند و ممکن است که افت قیمت ناشی از تلاش آن‌ها برای محک زدن بازار نفت باشد تا صاحبان صنایع و سرمایه، کشش قیمتی و کف قیمت نفت را به دست بیاورند و با توجه به آن در مورد سرمایه گذاری‌های خود تصمیم گیری کنند. در واقع باید گفت شرایط فعلی مابین سیاسی و اقتصادی است.

وی در پاسخ به این پرسش که آیا فناوری توانسته است که هزینه تولید نفت شیل را به حدی کاهش دهد که نفت ۷۰ دلاری به صرفه باشد، گفت: در حوزه‌های نفتی مختلف هزینه‌ها متفاوت است. در آمریکا حوزه‌های نفتی بین ۵۵ تا ۷۰ دلار هزینه دارند. اما نکته اینجاست که قیمت نفت دچار افت شد و در حدود ۷۵ تقریبا ثابت مانده است. توقف افت نشان می‌دهد که اگر قیمت قرار باشد از این مقدار کمتر شود تولید نفت شیل به صرفه نیست. اگر هزینه تولید شیل حتی ۶۵ دلار هم باشد بازهم تولید آن منطقی نیست.

به گفته آماده، اینکه قیمت‌ها از ۷۰ دلار پایین تر نیامده است گواه این نکته است که کاهش قیمت نفت با هدف پیدا کردن جایگاه نفت شیل صورت گرفته است. ضمن اینکه پیشرفت فناوری به آن حد نبوده که هزینه استخراج نفت شیل را از ۶۵ دلار خیلی پایین تر بیاورد. اکنون در بعضی حوزه‌ها تا ۷۰ دلار بالا می‌رود و در برخی دیگر به حدود ۶۰ دلار نیز می‌رسد.

وی در مورد دورنمای قیمت‌های نفت نیز گفت: اکنون نمی‌توان دقیق پیش بینی کرد اما این به رشد اقتصادی جهان و کشورهای بزرگ به ویژه کشورهای اروپایی بستگی دارد؛ اگر مشکل این کشورها با روسیه و تحریم‌های متقابل ادامه یابد، دورنمای رشد اقتصادی کاهش می‌یابد و باعث افت بیشتر قیمت نفت می‌شود و در نتیجه رسیدن به کانال قیمتی ۱۰۰ دلاری را سخت می‌کند.

این تحلیلگر مسایل انرژی افزود: اکنون امیدی برای افزایش تقاضا برای نفت وجود ندارد و همین شرایط عرضه و تقاضا حتی برای اعضای اوپک تا سال ۲۰۱۵ ادامه می‌یابد. نمی‌توان خیلی امید داشت که قیمت نفت به دوره قبل و حدود ۱۰۰ دلار برسد. به نظر من به احتمال بسیار زیاد قیمت نفت در حدود ۷۵ دلار ثابت می‌ماند.

آماده در مورد نقش اوپک در شرایط کنونی نیز گفت: اوپک بر سر دوراهی بسیار حساسی قرار گرفته است؛ اکنون تنها بحث عربستان مطرح نیست. مساله این است که اگر اوپک تولید نفت خود را چه به وسیله عربستان یا با تقسیم بین اعضا کاهش دهد، حضور اوپک در بازار نفت کمرنگ می‌شود. اگر سرمایه گذاری‌ها در نفت شیل به نتیجه برسد و تولید افزایش یابد، در عمل کاهش تولید نفت به وسیله اوپک باعث واگذار کردن بازار به نفت شیل می‌شود. از طرف دیگر برای برخی اعضای اوپک تحمل قیمت پایین نیز بسیار سخت است. بر این اساس تصمیم گیری در اجلاس اوپک کار بسیار سخت و پیچیده‌ای خواهد بود. بسیار بعید است در اجلاس اوپک بخواهند به اجماعی در مورد اقدامی به اجماع برسند. به نظر می‌رسد باید منتظر اتفاقات در آینده بود. الان تصمیم گیری مانند گذشته به آن سادگی نیست که با کاهش تولید قیمت افزایش یابد.

بعد از آغاز کاهش قیمت‌های نفت در داخل کشور نگرانی‌هایی در مورد برنامه‌های اقتصادی و تامین منابع مالی طرح‌های دولت به وجود آمد و گمانه زنی‌هایی نیز در این مورد انجام شد.

به نظر برخی کارشناسان مباحث مالی و بودجه‌ای، ایران در گذشته نشان داده است که هم با نفت 8 دلاری و هم با نفت 100 دلاری به راه خود ادامه داده است. کاهش قیمت‌ها موجب بحرانی سخت برای ایران نشد اما می‌تواند شرایط را سخت کند.

در همین ارتباط استادیار دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه در مورد تاثیر کاهش قیمت‌ها بر بودجه و شرایط اقتصادی ایران گفت: این شرایط ما را دچار بحران نخواهد کرد زیرا به علت تحریم‌ها، در برنامه‌های اقتصادی کشور به ویژه در یک سال اخیر، به درآمدهای پایین نفتی عادت شده است، پس بحرانی وجود نخواهد داشت. اما نکته اینجاست که در برنامه‌های توسعه‌ای که تنظیم شده و دولت بر روی درآمدهای ارزی آن حساب کرده، ممکن است مشکل ایجاد شود. این شرایط می‌تواند چند پیامد داشته باشد؛ یکی از آن‌ها افزایش نرخ ارز است که می‌تواند با تورم همراه باشد؛ ممکن است دولت برای جبران کسری درآمد حامل‌های انرژی را افزایش دهد یا فاز سوم هدفمندی یارانه‌ها را دنبال کند که اثرات تورمی هم دارد؛ یا ممکن است استقراض از بانک مورد توجه قرار گیرد. اما در کل برای ما باعث بحران نمی‌شود تنها ممکن است شرایط سخت شود و برنامه‌های توسعه‌ای دولت را به تعویق بیندازد.