مسلمان‌های ميانه‌رو در اندونزی

سه‌شنبه ٢١ تير ١٣٨٤



اسلام در اندونزی، يعنی كشوری كه با ٢٠٠ ميليون مسلمان بزرگترين جامعه‌ی اسلامی جهان را تشكيل می‌دهد، اكنون به نحوی فزاينده متفاوت از اسلامی است كه در ساير كشورهای مسلمان خاورميانه به اجرا در می‌آيد. محققی برجسته از دانشگاه گوتينگن با نام بسام طيبی اندونزی را به عنوان الگويی برای جوامعی توصيف می‌كند كه دارای اديان و فرهنگ‌های قومی متفاوت بوده و در كنار يك ديگر در صلح و توجه متقابل زندگی می‌كنند.
بعضی تاريخ‌نگاران معتقد هستند كه شكل معتدل و ميانه‌روی اسلام در اندونزی همان شيوه‌ای را منعكس می‌سازد كه بازرگان‌های خارجی در اوايل قرن ١٤ ميلادی اسلام را به اين كشور آوردند. در اين زمان فرهنگ ساحلی برابری طلبی، پويندگی و وابستگی متقابل را پذيرفت، يا در واقع آن چيزهايی كه ايدئولوژی و اجرای اسلام را تحت تاثير خود قرار دادند. علاوه بر آن اندونزی شديداً تحت تاثير اسلام عرفانی بود كه بيشتر بر معنويت تاكيد داشت و كمتر زير نفوذ عناصر حقوقی دينی بود.
جيورا اليراز نيز از دانشگاه هبرو بر اين عقيده است كه آن انديشه‌ها و تصورات اسلامی كه از خاورميانه به اندونزی وارد شده اند دچار دگرگونی گشته و بيشتر خصلت كلی و تكثرگرايانه يافته اند. به باور وی علت آن را بايد نفوذ و تاثير اصلاح طلب بزرگ مصری قرن نوزدهم محمد عبده دانست. در مصر انديشه‌های مترقی عبده فقط از گروه كوچكی از اصلاح طلبان مورد حمايت قرار گرفت. ليكن تصور عبده از مدرنيته‌ی اسلامی در اندونزی باعث به وجود آمدن بزرگترين سازمان اسلامی نوگرا يعنی « محمديان » (المحمدية) گرديد كه نماينده‌ی يك اسلام معتدل دراندونزی هستند.
اين توسعه‌ی اعتدال و ميانه روی همچنان با همان شدت و قوت در سراسر قرن بيستم ادامه يافت و هم توسط سنت گرايان و هم نوگرايان مورد استقبال قرار گرفت. سازمان سنت گرای دينی اندونزی يعنی « نهضت علما » برای مثال در دهه‌ی ١٩٣٠ فتوايی صادر كرد و اعلام نمود كه حكومت مستعمراتی هلندی‌ها قانونی است. رهبران نخستين سازمان محمديه بيشتر بر بهبود شرايط روحی و معنوی فرد فرد مسلمان‌ها تاكيد داشتند تا بر اجرای عمومی قوانين اسلامی.
اما آنچه مهتر بود آن كه اين گرايش به سوی اعتدال پيوسته از طرف روشنفكران مطرح اندونزی مورد حمايت قرار گرفت. يك گروه شديداً خلاق و علاقمند از انديشمندان و فعالين جوان دينی و اجتماعی در دهه‌ی ١٩٦٠ و ١٩٧٠ ـ طی دوره‌ی اول حكومت سكولار سوهارتو با عنوان « نظم جديد » ـ به اين نتيجه رسيدند كه ايده‌ی يك حكومت اسلامی را كنار گذارند.
در اوج سركوب سياسی حركت‌های اسلامی توسط نظم جديد دراواخر دهه‌ی ١٩٧٠ و اوايل دهه‌ی ١٩٨٠ الگوی جديدی از تفكر در ميان روشنفكران جوان ظاهر گشت. « نهضت اصلاحات » آنها شايد بهتر از همه جا در ضرب المثل نورشوليش مادجيد در ١٩٧٢ خلاصه شده باشد كه می‌گفت « اسلام آری، حزب اسلامی نه ». اين نسل جديد با موفقيت ايده‌ی يك حكومت اسلامی را از برنامه‌ی سياسی كشور خارج نمود.
در اواخر دهه‌ی ١٩٨٠ موضع شخص سوهارتو نسبت به اسلام تغيير كرد. از جمله مصالحه‌های حكومت با تمايلات دينی قانون اسلامی خانواده در ١٩٨٩، تاسيس انجمن روشنفكران مسلمان اندونزی در ١٩٩٠، رفع ممنوعيت استفاده از حجاب در مدارس دخترانه در ١٩٩١، تاسيس يك بانك اسلامی در ١٩٩٠ و برچيدن بخت آزمايی دولتی بود. اين اقدامات مسلمان‌های اندونزی را قانع نمود كه آنها می‌توانند بدون آن كه به يك حكومت اسلامی تبديل شوند در هماهنگی با تعاليم اسلامی زندگی كنند.
حكومت شبكه‌ی وسيعی از موقعيت‌ها و تشكيلات آموزشی ايجاد كرد كه از اين گرايش معتدل پشتيبانی می‌كرد. در حال حاضر ٢٧ رشته‌ی دانشگاه دولتی اسلامی وجود دارد كه مطالعات اسلامی و عمومی را برای دانشجويان مقطع ليسانس و كارشناسی ارشد در خود ادغام نموده است. همچنين در حدود يكصد موسسه‌ی مطالعات اسلامی برای دوره‌ی ليسانس و برای كسانی كه صرفاً مايل به تمركز و كار بر مطاالعات اسلامی هستند وجود دارد.
دانشجويان و محققين اندونزيايی به نحو فعالی در تلاش برای يافتن راه‌های جديد جهت درك اسلام و كندوكاو در مناسبت و ارتباط آن با اندونزی هستند. در دو دهه‌ی گذشته تعداد فزاينده‌ای از دانشجويان اندونزيايی به تحصيل در كشورهای غربی پرداخته اند. در نتيجه اكنون آنها اسلام را به عنوان يك فرايند پويا برای درك جهان و نه صرفاً ايمانی ايستا كه غير قابل تغيير است می‌شناسند. كسانی كه تحصيلات خود را در غرب به انجام رسانده‌اند به نظر می‌رسد معرف اسلامی هستند كه برای تغييرات اجتماعی آمادگی بيشتری دارد و باز تر عمل می‌كند.
در حقيقت بسياری از دانشجويان تحصيل كرده‌ی اندونزيايی در غرب در حال حاضر پست‌های مهم آكادميك و سياسی را در اشغال خود دارند. آنها به طور جدی در حال فعاليت برای ايجاد درك و برداشت متفاوتی از اسلام هستند، اسلامی كه با دستاوردهای مدرن بشری و از جمله دموكراسی، حقوق بشر و جوامع مدنی سرزنده و پرتحرك سازگار تر است. مسلمان‌های اندونزی كه توسط هيچ گونه سخت كيشی دينی خشك و غير قابل انعطاف محدود نمی‌باشند گام‌های تاريخی مهمی برای استقبال از متفكرين مسلمان مانند فضل الرحمن پاكستانی، اسماعيل فاروقی فلسطينی و سيد حسين نصر ايرانی برداشته اند، حتی آن گاه كه انديشه‌ها و نقطه نظرات آنها در سرزمين مادری خود با استقبال مواجه نبوده است.
گفتن آن كه تجربه‌ی اندونزی می‌تواند راه ظهور آنچه را كه شايد بتوان آن را « شبكه‌ی معتدل اسلامی » ناميد هموار می‌كند ـ يعنی شبكه‌ای كه پيوندهای محكمی با غرب ايجاد می‌كند ـ نه گزافه گويی است و نه سخنی بيش از اندازه خوش بينانه.

----------------
مون ايم آ. سيری يك محقق علوم اسلامی اهل اندونزی و نويسنده‌ی كتاب‌های بسياری از جمله « مقاومت در برابر ستيزه‌جويی دينی » است.

1: Indonesia’s Moderate Muslims by Mun’im A.Sirry.
Project syndicate2005.