ایران به روایت کاظم علمداری در گفتگو با محمد فاضلی

ایران به روایت کاظم علمداری: چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت؟

کتاب «چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت؟»، نوشتۀ کاظم علمداری استاد بازنشستۀ دانشگاه کالیفرنیا است. محتوای این کتاب را با توجه به چهار پرسش مجموعۀ ایران پایدار، یعنی «ایران چیست؟»؛ «وضعیت آن چگونه است؟»؛ «این وضعیت نتیجۀ اثرگذاری چه عواملی است؟» و «چگونه می‌توان این وضعیت را بهبود داد؟» می‌توان اینگونه خلاصه کرد.

علمداری در پاسخ به پرسش چیستی ایران، با تأکید بر عامل جغرافیایی و اقلیمی، ایران را سرزمینی کم آب می‌داند که از نظر او همین عامل، نقشی اساسی در عقب ماندن ایران نسبت به غرب داشته است.

او در پاسخ به پرسش چگونگی وضعیت ایران معتقد است که ایران در اواخر دورۀ مورد بررسی کتاب (یعنی اواخر دورۀ قاجار)، در مقایسه با کشورهایی که به مرحلۀ سرمایه‌داری صنعتی رسیده‌اند و آنها را به عنوان کشورهای پیشرفته می‌شناسیم کشوری عقب مانده است.

علمداری در ارتباط با تبیین وضعیت ایران معتقد است که علت این شرایط را باید در درون ایران و در شرایط اقلیمی و جامعه‌شناختی این کشور جستجو کرد و عوامل خارجی در پیدایش این وضعیت یا نقشی نداشته‌ یا اگر هم داشته‌اند امکان اثرگذاری آنها از طریق عوامل درونی میسر شده است. همانطور که گفته شد از نظر او مهمترین ویژگی اقلیمی ایران کمبود منابع آب در این سرزمین بوده که همین ویژگی زمینۀ شکل‌گیری حکومت‌هایی تمرکزگرا و سرکوب‌گر را در تاریخ این کشور فراهم کرده است.

علمداری از نظر جامعه‌شناختی، عدم جدایی دین و دولت در تاریخ ایران، چه پیش و چه پس از حملۀ اعراب را عامل ساختاری مهمی می‌داند که امکان رشد فلسفۀ عقلی و علم را که یکی از دو پیش‌نیاز مهم صنعتی شدن بوده منتفی کرده است. به نظر او در غرب همزمانی رشد سرمایه‌داری و آشکار شدن فساد کلیسا به عنوان نهاد دین، دو عامل اساسی بوده است که امکان جدایی دین و دولت را فراهم کرده‌اند اما در ایران بواسطۀ غایب بودن یکی از این دو عامل، یعنی عدم رشد سرمایه‌داری، این جدایی امکان‌پذیر نشده است.

بر اساس تبیین ارائه شده از سوی علمداری در این کتاب به نظر می‌رسد که با توجه به کم اثر شدن عامل شرایط اقلیمی در دوران مدرن، پاسخ او به پرسش چگونگی بهبود وضعیت ایران و جبران عقب‌ماندگی آن در مقایسه با کشورهایی که به مرحلۀ سرمایه‌داری صنعتی رسیده‌اند را باید در ایجاد زمینه برای شکل‌گیری و تقویت سرمایه‌داری و البته جدایی دین و دولت جستجو کرد؛ که باعث رشد علمی و در نهایت رسیدن به مرحلۀ سرمایه‌داری صنعتی و جبران عقب‌ماندگی این کشور خواهد شد.