آبجوی عصر حجر

تحت تأثیر آبجو؟

از آنجایی که در آن زمان خط اختراع نشده بود، هیچ سند مکتوبی وجود ندارد که اهمیت اجتماعی و آیینی آبجو در هلال حاصلخیز در دوران نوسنگی (بین ۹۰۰۰ تا ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد) را تأیید کند. اما می‌توان اطلاعات زیادی را از اسناد بعدی مربوط به نحوه استفاده اولین تمدن‌های باسواد، یعنی سومریان بین‌النهرین و مصریان باستان، از آبجو استنباط کرد. در واقع، برخی از سنت‌های فرهنگی مرتبط با آبجو آنقدر پایدار بوده‌اند که تا به امروز نیز باقی مانده‌اند.

به نظر می‌رسد از همان ابتدا آبجو به عنوان یک نوشیدنی اجتماعی اهمیت داشته است. تصاویر سومری از آبجو در هزاره سوم قبل از میلاد، معمولاً دو نفر را نشان می‌دهد که با استفاده از نی از یک ظرف مشترک می‌نوشند. با این حال، در دوره سومری امکان فیلتر کردن دانه‌ها، کاه و سایر بقایا از آبجو وجود داشت و ظهور سفال به این معنی بود که به راحتی می‌توان آن را در فنجان‌های جداگانه سرو کرد. با این وجود، اینکه نوشندگان آبجو به طور گسترده با نی به تصویر کشیده شده‌اند، نشان می‌دهد که این یک آیین بوده که حتی زمانی که نی دیگر ضرورتی نداشته، ادامه یافته است.

محتمل‌ترین توضیح برای این ترجیح این است که برخلاف غذا، نوشیدنی‌ها واقعاً قابل اشتراک‌گذاری هستند. هنگامی که چند نفر از یک ظرف مشترک آبجو می‌نوشند، همگی همان مایع را مصرف می‌کنند؛ در حالی که هنگام تقسیم یک تکه گوشت، معمولاً برخی قسمت‌ها مطلوب‌تر از بقیه در نظر گرفته می‌شوند. در نتیجه، نوشیدن مشترک یک نوشیدنی با کسی، نمادی جهانی از مهمان‌نوازی و دوستی است. این عمل نشان می‌دهد که فردی که نوشیدنی را ارائه می‌دهد قابل اعتماد است، زیرا ثابت می‌کند که نوشیدنی مسموم یا غیرقابل مصرف نیست. اولین آبجوها که در ظروف ابتدایی و در دوره‌ای قبل از استفاده از فنجان‌های فردی تهیه می‌شد، باید به صورت مشترک مصرف می‌شد. اگرچه امروزه مرسوم نیست که به مهمانان نیی برای نوشیدن از خمره مشترک آبجو پیشنهاد شود، اما ممکن است چای یا قهوه از یک قوری مشترک یا شراب یا مشروب از یک بطری مشترک سرو شود. و هنگام نوشیدن الکل در یک محیط اجتماعی، به هم زدن لیوان‌ها به صورت نمادین، آن‌ها را به یک ظرف مشترک از مایع نوشیدنی تبدیل می‌کند. اینها سنت‌هایی با ریشه‌هایی بسیار قدیمی هستند.

همچنین این باور که نوشیدنی‌ها، به ویژه نوشیدنی‌های الکلی دارای خواص ماوراءالطبیعه هستند، به همان اندازه قدیمی است. برای نوشندگان دوران نوسنگی، توانایی آبجو در مست کردن و ایجاد حالت تغییر یافته هوشیاری، جادویی به نظر می‌رسید. فرآیند مرموز تخمیر که حریره معمولی را به آبجو تبدیل می‌کرد نیز چنین بود. نتیجه گیری واضح این بود که آبجو هدیه‌ای از سوی خدایان است. بر همین اساس، بسیاری از فرهنگ‌ها افسانه‌هایی دارند که توضیح می‌دهد چگونه خدایان آبجو را اختراع کردند و سپس روش ساخت آن را به انسان‌ها آموختند.

به عنوان مثال، مصریان باور داشتند که اوزیریس (Osiris)، خدای کشاورزی و پادشاه جهان پس از مرگ، به طور تصادفی آبجو را کشف کرد. روزی او مخلوطی از آب و جوانه غلات آماده کرد، اما آن را فراموش کرد و در آفتاب رها کرد. وقتی بازگشت، دید که حریره تخمیر شده است. آن را نوشید و از نتیجه آن چنان خوشحال شد که این دانش را به انسان‌ها منتقل کرد. (این داستان به نظر می‌رسد با نحوه کشف احتمالی آبجو در عصر حجر همخوانی نزدیکی دارد.) فرهنگ‌های دیگر مصرف کننده آبجو نیز داستان‌های مشابهی روایت می‌کنند.

از آنجا که آبجو هدیه‌ای از خدایان بود، ارائه آن به عنوان پیشکش مذهبی نیز منطقی به نظر می‌رسید. سومریان و مصریان قطعاً از آبجو در مراسم مذهبی، آیین‌های باروری کشاورزی و تدفین استفاده می‌کردند، بنابراین به نظر می‌رسد کاربرد مذهبی آن به زمان‌های بسیار قدیم‌تر بازمی‌گردد. در واقع، اهمیت مذهبی آبجو در تمام فرهنگ‌های مصرف کننده آن - چه در آمریکا، آفریقا یا اوراسیا - مشترک است. اینکاها آبجوی خود به نام «چیچا» (chicha) را در جامی طلایی به خورشید طلوع‌کننده تقدیم می‌کردند و آن را روی زمین می‌ریختند یا اولین جرعه را به عنوان پیشکش به خدایان زمین تف می‌کردند. آزتک‌ها آبجوی خود به نام «پولکه» (pulque) را به «مایاهوئل» (Mayahuel)، الهه باروری تقدیم می‌کردند. در چین، از آبجوهای ساخته شده از ارزن و برنج در مراسم تدفین و سایر آیین‌ها استفاده می‌شد. عمل بلند کردن لیوان برای آرزوی سلامتی، ازدواجی موفقی آمیز و شاد، یا گذاری امن به جهان پس از مرگ، یا جشن موفقیت یک پروژه، بازتاب مدرن این ایده باستانی است که الکل قدرت فراخواندن نیروهای ماوراءالطبیعه را دارد.

آبجو و کشاورزی، بذرهای جهان مدرن 

برخی از انسان‌شناسان حتی پیشنهاد کرده‌اند که آبجو ممکن است نقش محوری در پذیرش کشاورزی، یکی از نقاط عطف تاریخ بشر، ایفا کرده باشد. کشاورزی با ایجاد مازاد غذایی، راه را برای ظهور تمدن هموار کرد، زیرا برخی از اعضای جامعه را از نیاز به تولید غذا رها ساخت و به آن‌ها امکان داد تا در فعالیت‌ها و صنایع خاص تخصص یابند و بدین ترتیب، بشریت را در مسیر جهان مدرن قرار داد. این اتفاق برای اولین بار در منطقه هلال (Fertile Crescent) حاصلخیز رخ داد، حدود ۹۰۰۰ سال قبل از میلاد، زمانی که مردم شروع به کشت عمدی جو و گندم کردند، به جای اینکه صرفاً غلات وحشی را برای مصرف و ذخیره جمع‌آوری کنند.

البته، گذار از شکار و گردآوری به کشاورزی، فرآیندی تدریجی در طول چند هزار سال بود، زیرا محصولات کشت شده عمدی نقش غذایی فزاینده‌ای پیدا کردند. با این حال، در طرح کلی تاریخ بشر، این اتفاق در یک چشم‌برهم زدن رخ داد. انسان‌ها از زمانی که حدود هفت میلیون سال پیش از نخستی‌ها جدا شدند، شکارچی- گردآورنده بودند؛ سپس ناگهان به کشاورزی روی آوردند. دلیل دقیق این تغییر و زمان وقوع آن هنوز مورد بحث‌های داغ است و ده‌ها نظریه وجود دارد. شاید مقدار غذای در دسترس شکارچی-گردآورنده‌ها در هلال حاصلخیز کاهش یافت، مثلاً به دلیل تغییرات آب‌وهوایی یا انقراض برخی گونه‌ها بر اثر شکار. احتمال دیگر این است که سبک زندگی کم‌تحرک‌تر (ولی همچنان مبتنی بر شکار و گردآوری)، باروری انسان را افزایش داد و باعث رشد جمعیت و تقاضا برای منابع غذایی جدید گردید. یا شاید پس از کشف آبجو و اهمیت اجتماعی و آیینی مصرف آن، تمایل بیشتری برای تضمین دسترسی به غلات از طریق کشاورزی عمدی به وجود آمد، نه اتکا به غلات وحشی. بر اساس این دیدگاه، کشاورزی تا حدی برای حفظ عرضه آبجو پذیرفته شد.

هرچند وسوسه‌انگیز است که پذیرش کشاورزی را کاملاً به آبجو نسبت دهیم، به نظر می‌رسد که نوشیدن آبجو تنها یکی از عوامل متعددی بود که به تغییر تعادل از شکار و گردآوری به سمت کشاورزی و سبک زندگی کم‌تحرک مبتنی بر سکونت‌گاه‌های کوچک کمک کرد. هنگامی که این گذار آغاز شد، اثر قفل‌کننده‌ای به وجود آمد: هرچه یک جامعه بیشتر به کشاورزی به عنوان روش تولید غذا متکی می‌شد و جمعیت آن بیشتر رشد می‌کرد، بازگشت به سبک زندگی گذشته مبتنی بر شکار و گردآوری دشوارتر می‌شد.

نوشیدن آبجو همچنین به شیوه‌ای ظریف‌تر به گذار به کشاورزی کمک کرد. از آنجا که ذخیره‌سازی طولانی‌مدت آبجو دشوار بود و تخمیر کامل تا یک هفته زمان می‌برد، بیشتر آبجو در حالی که هنوز در حال تخمیر بود، زودتر مصرف می‌شد. چنین آبجویی با استانداردهای امروزی الکل نسبتاً کمی داشت، اما سرشار از مخمر معلق بود که به‌طور چشمگیری محتوای پروتئین و ویتامین آن را بهبود می‌بخشید. سطح بالای ویتامین B به‌ویژه می‌توانست کاهش مصرف گوشت—منبع معمول این ویتامین—را جبران کند، زیرا شکار جای خود را به کشاورزی داد.

علاوه بر این، از آنجا که آبجو با آب جوشانده تهیه می‌شد، نوشیدن آن ایمن‌تر از آب بود، زیرا آب حتی در کوچک‌ترین سکونت‌گاه‌ها به‌سرعت با ضایعات انسانی آلوده می‌شد. هرچند ارتباط بین آب آلوده و بیماری تا دوران مدرن درک نشد، انسان‌ها به‌سرعت یاد گرفتند که از منابع آب ناآشنا احتیاط کنند و در صورت امکان از جویبارهای زلال دور از سکونت‌گاه‌های انسانی بنوشند. (شکارچی- گردآورنده‌ها نگران آلودگی آب نبودند، زیرا در گروه‌های کوچک و متحرک زندگی می‌کردند و ضایعات خود را هنگام کوچ پشت سر می‌گذاشتند.) به عبارت دیگر، آبجو به جبران کاهش کیفیت غذا با روی‌آوردن به کشاورزی کمک کرد، منبع ایمنی از تغذیه مایع فراهم آورد و به گروه‌های کشاورز آبجوخور مزیت تغذیه‌ای نسبی در مقایسه با غیرآبجودارها داد.

کشاورزی بین سال‌های ۷۰۰۰ تا ۵۰۰۰ قبل از میلاد در سراسر هلال حاصلخیز گسترش یافت، زیرا تعداد فزاینده‌ای از گیاهان و حیوانات (از جمله گوسفند و بز) اهلی شدند و تکنیک‌های جدید آبیاری، کشاورزی را در زمین‌های گرم و خشک میان‌رودان و دره نیل در مصر ممکن ساخت. یک روستای معمولی کشاورزی در آن دوران از کلبه‌هایی از جنس گل و حصیر نی ساخته شده بود و احتمالاً چند خانه مجلل‌تر از خشت خام. خارج از روستا، مزارعی وجود داشت که غلات، خرما و سایر محصولات در آن کشت می‌شد و چند گوسفند و گاو در نزدیکی آن‌ها بسته یا در آغل نگهداری می‌شدند. پرندگان وحشی، ماهی و شکار—در صورت دسترسی—مکمل رژیم غذایی روستاییان بود. این سبک زندگی بسیار متفاوت از شکار و گردآوری تنها چند هزار سال قبل بود. و گذار به سمت جامعه‌ای پیچیده‌تر آغاز شده بود. سکونت‌گاه‌های این دوره اغلب یک انبار داشتند که در آن اشیای ارزشمند، از جمله اشیای مقدس و ذخایر غذایی مازاد، نگهداری می‌شد. این انبارها قطعاً عمومی بودند، زیرا بسیار بزرگ‌تر از نیاز یک خانواده بودند.

ذخیره غذا در انبار، یک راه برای جلوگیری از کمبود غذایی در آینده بود؛ فعالیت‌های آیینی و مذهبی، که در آن‌ها از خدایان برای تضمین برداشت خوب درخواست می‌شد راه دیگر بود. با درهم‌تنیده شدن این دو فعالیت، ذخایر غذایی مازاد به عنوان پیشکش به خدایان در نظر گرفته می‌شد و انبارها به معابد تبدیل شدند. برای اطمینان از مشارکت همه روستاییان، کمک‌ها به انبار عمومی با استفاده از نشانه‌های گلی کوچک ثبت می‌شد که از ۸۰۰۰ سال قبل از میلاد در سراسر هلال حاصلخیز یافت شده‌اند. این کمک‌ها توسط کاهن- مدیرانی که از مازاد غذایی زندگی می‌کردند و فعالیت‌های جمعی مانند ساخت‌وساز و نگهداری سیستم‌های آبیاری را هدایت می‌کردند، به عنوان پیشکش مذهبی توجیه می‌شد. بدین ترتیب، بذرهای حسابداری، نوشتار و بوروکراسی کاشته شد.

این ایده که آبجو بخشی از محرک این تغییر چشمگیر در ماهیت فعالیت انسان پس از میلیون‌ها سال شکار و گردآوری بوده، همچنان بحث‌برانگیز است. اما بهترین شاهد برای اهمیت آبجو در دوران پیشاتاریخ، جایگاه فوق‌العاده آن در میان مردمان اولین تمدن‌های بزرگ است. زیرا اگرچه ریشه‌های این نوشیدنی کهن همواره در هاله‌ای از رمز و گمان باقی می‌ماند، شکی نیست که زندگی روزمره مصریان و میان‌رودانی‌ها، چه جوان و چه پیر، چه ثروتمند و چه فقیر، آغشته به آبجو بود.

ادامه دارد ....

بخش‌های پیشین:
بخش نخست؛ مقدمه کتاب تاریخ جهان در شش پیاله
بخش دوم؛ آبجوی عصر حجر

بخش بعدی: آبجو در جهان متمدن