جنگ و صلح اردوغان با کردها

۱۸ ژوئیه ۲۰۲۵

هفته گذشته، حدود ۳۰ نفر از رزمندگان کرد همراه با مقام‌هایی از عراق و ترکیه، در مجتمع غارهای کوهستانی خارج از سلیمانیه ــ شهری در منطقه خودمختار کردستان عراق ــ گرد هم آمدند. آنها لباس‌هایی به رنگ سبز زیتونی بر تن داشتند و اعضای حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) بودند؛ گروهی که در چهار دهه گذشته درگیر جنگی خونین با دولت ترکیه بوده است. اما این بار، برای جنگیدن نیامده بودند. با چهره‌هایی جدی، کمربندهای جنگی خود را باز کردند، تفنگ‌های کلاشنیکف را از دوش برداشتند و همه را درون دیگی نقره‌ای کاسه‌ای‌شکل گذاشتند.

سپس، در حرکتی که یادآور برافروختن آتش نوروز ــ جشن آغاز سال نو ایرانی و کردی و نماد تجدید حیات ــ بود، سلاح‌هایشان را به آتش کشیدند. بسه هوزات، از رهبران ارشد پ‌ک‌ک، اعلام کرد: «ما سلاح‌های خود را با اراده آزاد خود نابود می‌کنیم تا گامی قاطع در مسیر موفقیت عملی صلح و استقرار جامعه‌ای دموکراتیک برداشته باشیم.»

این مراسم خلع سلاح، پایان درگیری مسلحانه میان پ‌ک‌ک و ترکیه را ــ درگیری‌ای که از سال ۱۹۸۴ تاکنون حدود ۴۰ هزار نفر از نیروهای نظامی، شبه‌نظامی و غیرنظامی را به کام مرگ کشانده ــ اعلام کرد. در مجموع، برآورد می‌شود که این خشونت‌ها نزدیک به ۲ تریلیون دلار به ترکیه زیان وارد کرده باشد.

این مراسم در پی دستوری برگزار شد که عبدالله اوجالان، بنیان‌گذار و رهبر ۷۷ ساله پ‌ک‌ک ــ که از سال ۱۹۹۹ در جزیره‌ای در دریای مرمره زندانی است ــ صادر کرد؛ دستوری مبنی بر انحلال این گروه و پایان دادن به مبارزه مسلحانه. این لحظه، نقطه عطفی به‌شمار می‌رفت؛ چرا که اوجالان از مطالبات کردها برای خودمختاری چشم پوشید. او با این اقدام، نشان داد که آینده سیاست کردها در چارچوب دموکراسی ترکیه قابل پیگیری است.

از آن زمان تاکنون، روند خلع سلاح پ‌ک‌ک به شکل قابل‌توجهی روان و بی‌دردسر پیش رفته است. روز یکشنبه، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، اعلام کرد که ائتلاف حاکم او برای تصویب قوانینی به‌منظور تکمیل روند خلع سلاح، «با قانون‌گذاران حامی کردها همراه خواهد شد».

این اظهارات، بسیار معنادار بود. چرا که اردوغان و متحدان ملی‌گرایش در سال‌های گذشته همواره احزاب حامی کردها را به‌عنوان شاخه سیاسی پ‌ک‌ک معرفی و آنها را به حمایت از تروریسم متهم کرده بودند. اما اکنون، آشکارا اعلام می‌کردند که آماده همکاری با کردها هستند.

انحلال پ‌ک‌ک، ترکیه را از بار سنگین یک جنگ فرسایشی و پرهزینه رها می‌کند و به این کشور امکان می‌دهد تمرکز خود را بر تقویت جایگاه منطقه‌ای‌اش معطوف کند. تحقق صلح با پ‌ک‌ک ــ کاری که در طول چهار دهه، هیچ‌یک از رهبران ترکیه موفق به انجامش نشده بودند ــ دستاوردی منحصربه‌فرد برای اردوغان به‌شمار می‌رود؛ دستاوردی که بدون تردید، سلطه او را بر ترکیه بیش از پیش تحکیم خواهد کرد.

رجب طیب اردوغان و مسئله کردها

پیش از آن‌که اردوغان حزب عدالت و توسعه (آک‌پ) را به قدرت برساند و در سال ۲۰۰۳ به نخست‌وزیری ترکیه برسد، دو گروه اجتماعی عمده ــ که از نظر اجتماعی و سیاسی از حقوق خود محروم مانده بودند ــ در این کشور وجود داشتند: کردها و مسلمانان محافظه‌کار؛ گروهی که بعدها به پایگاه اصلی حمایت سیاسی از حزب اردوغان بدل شد. با وجود تفاوت‌های سیاسی، بیشتر کردهای ترکیه باورمندان به دین اسلام هستند.

در دهه ۱۹۹۰، زمانی که دولت ترکیه جنگی بی‌رحمانه را علیه پ‌ک‌ک به راه انداخت، زبان کردی را ممنوع کرد، هویت کردی را جرم‌انگاری کرد و هزاران روستای کردنشین را تخلیه و ویران کرد، اردوغان ــ که آن زمان سیاستمداری جوان بود ــ گزارشی تهیه کرد که در آن خواهان اعطای حقوق بیشتر به کردها شد.

در سال ۲۰۰۵، دو سال پس از به‌دست گرفتن قدرت، نخست‌وزیر اردوغان برای حل مسئله کردها دست به کار شد. او باور داشت که حل این معضل، ترکیه را از چرخه خشونت رها می‌کند، میلیاردها دلار از هزینه‌های کشور می‌کاهد و اجازه می‌دهد ترکیه بر هدف خود برای تبدیل شدن به یک قدرت منطقه‌ای متمرکز شود. صلح با کردها همچنین می‌توانست تلاش ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپا را تسهیل کند و اردوغان را از حمایت انتخاباتی کردها ــ که حدود یک‌پنجم جمعیت ترکیه را تشکیل می‌دهند ــ برخوردار سازد.

اردوغان ممنوعیت زبان کردی را لغو کرد، به کردها اجازه داد به زبان مادری خود تدریس کنند و شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی برای پخش برنامه به زبان کردی راه‌اندازی کرد. در اواخر دهه ۲۰۰۰، او گفت‌وگوهای محرمانه‌ای با رهبری پ‌ک‌ک در اسلو، با هماهنگی اوجالان، آغاز کرد؛ گفت‌وگوهایی که هرچند با خرابکاری‌ها و موانعی مواجه شد، سرانجام در سال ۲۰۱۳ به برقراری آتش‌بس توسط پ‌ک‌ک انجامید.

جنگ داخلی سوریه در سال ۲۰۱۴ شدت گرفت؛ همان سالی که پ‌ک‌ک روند عقب‌نشینی نیروهایش از خاک ترکیه را آغاز کرده بود. در آن زمان، نیروهای شبه‌نظامی کرد سوری ــ که از دل پ‌ک‌ک برآمده بودند و بنیان‌گذار آن، عبدالله اوجالان، را می‌ستودند ــ اداره کانتون خودمختار کردی «روژاوا» در نزدیکی مرزهای جنوب شرقی ترکیه را در دست داشتند. در پاییز ۲۰۱۴، این شبه‌نظامیان کرد سوری همراه با نیروهای پ‌ک‌ک، در حال دفاع از شهر کوبانی در شمال شرقی سوریه در برابر حملات داعش بودند. اما ترکیه ــ که وجود روژاوا را تهدیدی جدی تلقی می‌کرد، تهدیدی که به تقویت رؤیای جدایی‌طلبانه در میان کردهای ترکیه انجامیده و به پناهگاهی برای نیروهای پ‌ک‌ک بدل شده بود ــ هیچ اقدامی برای حمایت از آنها انجام نداد.

یکی از ارکان اصلی توافق صلح اردوغان با پ‌ک‌ک این بود که جنبش سیاسی کردها، از تلاش‌های اردوغان برای تبدیل نظام حکومتی ترکیه به یک نظام ریاست‌جمهوری حمایت کند. اما ماجرای کوبانی این توافق صلح را خدشه‌دار کرد. صلاح‌الدین دمیرتاش، رهبر حزب حامی کردها ــ که از سوی لیبرال‌های ترکیه و منتقدان اقتدارگرایی فزاینده اردوغان حمایت می‌شد ــ از همراهی با اردوغان و تأمین حمایت کردها از او سر باز زد.

با وجود مخالفت‌های ترکیه، دولت اوباما در سال ۲۰۱۵ با شبه‌نظامیان کرد سوری همکاری کرد، آنها را مسلح ساخت و از آنها خواست نام خود را به «نیروهای دموکراتیک سوریه» (SDF) تغییر دهند تا ظاهراً از پیوندشان با پ‌ک‌ک فاصله بگیرند. این همکاری میان نیروهای دموکراتیک سوریه و دولت اوباما برای مبارزه با داعش، از اهمیت دستیابی به توافق صلح میان پ‌ک‌ک و ترکیه کاست.

پیروزی بر داعش در کوبانی ــ با پشتیبانی گسترده هوایی ایالات متحده ــ پ‌ک‌ک را جسورتر کرد. این گروه، کارزار جنگ شهری در ترکیه به راه انداخت و کوشید کنترل شهرهایی در جنوب شرقی ترکیه را به دست گیرد. در پی آن، ماه‌ها نبرد خونین درگرفت. اردوغان به راهبرد نظامی هماهنگ و سرکوب سیاسی ادامه داد، صلاح‌الدین دمیرتاش را بازداشت کرد و شهرداران احزاب حامی کردها را ــ پس از متهم کردن آنها به حمایت از تروریسم ــ از کار برکنار و زندانی کرد.

در سال‌های اخیر، ترکیه با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته نظامی ــ از جمله سامانه‌های شنود و پهپادهای مسلح ــ و اجرای عملیات‌های نظامی گسترده، موفق شد پ‌ک‌ک را در شمال عراق محاصره کند. این گروه، بخش اعظم توان خود برای انجام حملات در خاک ترکیه را از دست داد، ناگزیر شد به غارهای کوهستانی پناه ببرد و در مناطق کردنشین جنوب ترکیه، آزادی عمل عملیاتی خود را تا حد زیادی از دست داد.

جهان پس از جنگ غزه

و سپس، حملات تروریستی ۷ اکتبر ۲۰۲۳ توسط حماس و جنگ اسرائیل در غزه آغاز شد. یک سال پس از شروع جنگ در غزه، اسرائیل به حزب‌الله حمله کرد و به‌شدت آن را تضعیف کرد؛ گروهی که تا آن زمان، قدرتمندترین بازیگر در محور مقاومت مورد حمایت ایران به‌شمار می‌رفت. در همین حال، تنش‌ها میان ایران و اسرائیل رو به فزونی گذاشت. ترکیه که منتقد جنگ اسرائیل در غزه بود، با نگرانی نظاره‌گر گسترش عملیات نظامی اسرائیل و تلاش آشکار آن برای تثبیت سلطه نظامی در منطقه بود.

در اکتبر ۲۰۲۴، دولت آنکارا مذاکرات خود را با بنیان‌گذار پ‌ک‌ک علنی کرد؛ آن هم در پی اظهاراتی جنجالی از سوی دولت باغچلی، رهبر حزب ملی‌گرای حرکت ملی (MHP) و شریک ائتلافی اردوغان، که طی آن از اوجالان دعوت کرد در پارلمان ترکیه حاضر شود و پایان مبارزه مسلحانه را اعلام کند. مقام‌های ترکیه ــ که از احتمال تلاش اسرائیل برای جلب حمایت کردها نگران شده بودند ــ بیم آن داشتند که پ‌ک‌ک و گروه‌های وابسته به آن، حامیان جدیدی پیدا کرده و جنگ را از سر بگیرند؛ از همین رو، تمرکز خود را بر مذاکرات با اوجالان دوچندان کردند.

پیچیدگی‌های سیاسی و روابط شخصی در نهایت به نفع ترکیه رقم خورد. در اوایل دهه ۱۹۸۰، نخستین نسل از رزمندگان پ‌ک‌ک در دره بقاع لبنان، توسط شبه‌نظامیان فلسطینی چپ‌گرا آموزش دیدند و در جریان اشغال لبنان توسط اسرائیل در سال ۱۹۸۲، دوشادوش همان فلسطینی‌ها علیه نیروهای اشغالگر اسرائیل جنگیدند. در دیداری که با سیاستمداران حزب دم (DEM) ــ حزب حامی کردها ــ انجام شد، روشن شد که اوجالان چگونه به تحولات جهان پس از جنگ غزه می‌نگرد؛ او به هم‌رزمان خود اطمینان داد که اجازه نخواهد داد گروهش به ابزاری در دست اسرائیل برای تحقق جاه‌طلبی‌های منطقه‌ای آن کشور بدل شود.

عامل سوریه

عبدالله اوجالان در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ نزدیک به بیست سال در سوریه اقامت داشت و طی آن، پایه‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی جنبش ملی‌گرای کردها را بنا نهاد. برای ترکیه، مهم‌ترین جنبه هر توافقی با پ‌ک‌ک، به مسئله نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) بازمی‌گشت؛ نیرویی با حدود ۱۰۰ هزار جنگجو که بخش‌های گسترده‌ای از خاک سوریه در امتداد مرز ترکیه را در کنترل خود دارد. از زمانی که دولت اوباما برای مبارزه با داعش، نیروهای آمریکایی را در کنار نیروهای SDF به سوریه اعزام کرد، حضور این نیروها مانع از آن شد که ترکیه علیه شبه‌نظامیان کرد سوری اقدام نظامی کند.

در ماه دسامبر، شورشیان سوری به رهبری احمد الشراع و گروه شورشی او، هیئت تحریر الشام ــ که ترکیه به آن مشاوره و حمایت می‌داد ــ حکومت بشار اسد را سرنگون کردند. دولت الشرع کوشید سوریه را تحت یک دولت و یک ارتش متحد کند؛ تحولی که فرصتی برای کاهش نگرانی‌های ترکیه درباره جدایی‌طلبی کردها و بهبود چشم‌انداز مذاکرات این کشور با پ‌ک‌ک به وجود آورد.

ترکیه و عربستان سعودی، با لابی‌گری فشرده در آمریکا و اروپا، از دولت جدید سوریه حمایت کردند. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، نیز تحریم‌ها علیه گروه شورشی پیشین الشرع را لغو کرد تا مسیر بازسازی سوریه‌ای عاری از نفوذ ایران هموار شود و زمینه برای خروج نیروهای آمریکایی از سوریه فراهم گردد. واشنگتن از مذاکرات صلح ترکیه با اوجالان پشتیبانی کرد و نیروهای دموکراتیک سوریه را تحت فشار گذاشت تا توافق‌نامه‌ای برای پیوستن به دولت جدید سوریه امضا کنند و از مطالبات خود برای استقلال یا خودمختاری دست بردارند؛ اقدامی که بسیاری از نگرانی‌های امنیتی ترکیه را برطرف کرد.

با این‌همه، تنش‌ها همچنان باقی است؛ زیرا مظلوم عبدی ــ فرمانده نیروهای دموکراتیک سوریه، پسرخوانده اوجالان و از اعضای پیشین پ‌ک‌ک ــ همچنان بر نوعی خودمختاری و حفظ SDF به‌عنوان یک واحد جداگانه در ارتش سوریه پافشاری می‌کند؛ شرطی که برای دمشق غیرقابل‌قبول است. دولت ترامپ نیز روزبه‌روز نسبت به SDF بی‌تاب‌تر می‌شود. توماس باراک، سفیر آمریکا در ترکیه و نماینده ویژه ترامپ در امور سوریه، اخیراً تأکید کرد که ایالات متحده از اصل «یک کشور، یک ملت، یک ارتش» در سوریه حمایت می‌کند.

نگاه به دستاوردها

پایان درگیری با پ‌ک‌ک، هم‌اکنون نیز جایگاه آنکارا را در برابر رقبای منطقه‌ای تقویت کرده است؛ چرا که این روند، نویدبخش بهبود روابط ترکیه با کردهاست. اکنون، ترکیه می‌تواند تمرکز خود را بر پروژه‌های اقتصادی، همچون طرح بلندپروازانه «جاده توسعه عراق» معطوف کند؛ طرحی که قرار است با اتصال ترکیه به خلیج فارس از طریق خطوط راه‌آهن و بزرگراه‌ها ــ مسیرهایی که پیش‌تر در معرض حملات پ‌ک‌ک قرار داشتند ــ تحقق یابد. مسیرهای تجاری از خاک سوریه ممکن است بازگشایی شود و شهرها و دره‌های جنگ‌زده، بالاخره پذیرای سرمایه‌گذاری و گردشگری گردند.

بدیهی است که اردوغان از این دستاورد بزرگ برای اهداف سیاسی داخلی خود بهره‌برداری می‌کند. او از نزدیکی با بنیان‌گذار پ‌ک‌ک و جنبش سیاسی کردها به‌عنوان ابزاری برای محدود کردن مشارکت کردها در اعتراضات پس از بازداشت اکرم امام‌اوغلو ــ شهردار استانبول و جدی‌ترین رقیب سیاسی خود ــ در ماه مارس استفاده کرد. و در اقدامی مشابه با حذف سیاستمداران کرد، دادستان‌های ترکیه ۱۶ نفر از شهرداران حزب جمهوری‌خواه خلق (CHP) ــ حزب اصلی اپوزیسیون ــ را به اتهام فساد و اخاذی بازداشت کردند.

رئیس‌جمهور ترکیه همچنین در تلاش است ائتلافی مبتنی بر معامله‌گری با حزب حامی کردها، حزب دم (DEM)، برقرار کند و این حزب را به حمایت از تدوین قانون اساسی جدید ترغیب کند؛ قانونی که شاید بتواند بخشی از مطالبات کردها را تأمین کند و در عین حال، به اردوغان اجازه دهد پس از پایان دوره دوم ریاست‌جمهوری‌اش در سال ۲۰۲۸، بار دیگر نامزد شود. او به حزب حامی کردها وعده داده است که این حزب را به‌عنوان یک نیروی سیاسی مشروع به رسمیت بشناسد و به دهه‌ها سرکوب آن پایان دهد. اردوغان آینده این حزب را «حزب ترکیه» توصیف کرده است.

برای کردها، این وضعیت فرصتی پدید آورده است برای به‌دست آوردن حقوق فرهنگی بیشتر، جذب سرمایه‌گذاری دولتی در جنوب شرقی ترکیه و اصلاحات قانونی برای تسهیل بازگشت امن رزمندگان پیشین پ‌ک‌ک. برای نخستین بار در چند دهه گذشته، کردهای ساکن منطقه ــ در سوریه، عراق و ترکیه ــ شاید بتوانند روزنه‌ای به آینده‌ای بدون جنگ ببینند. و این بار، به نظر می‌رسد ترکیه آماده است با رهبران کرد همکاری کند تا نظمی نوین در منطقه برقرار شود؛ نظمی که شاید، با اندکی خوش‌شانسی، ثبات و شکوفایی را برای همیشه به همراه آورد.

* راغب سویلو، رئیس دفتر ترکیه در پایگاه خبری «میدل ایست آی»