قنات، رودخانه پنهان زمين

يکشنبه ۳۰ ارديبهشت ۱۳۸۶
خبرگزاری ميراث فرهنگی
ـ ادوارد دوبونو، صاحب نظر سرشناس بين المللی در زمينه تفکر خلاق و مشاور شرکت های بزرگی همچون آی بی ام و خطوط هوايی بريتانيا می گويد: "در سال ۱۹۷۰، در گردهمايی مديران نفت، پيشنهاد کردم که آنها بايد به حفر چاه های نفت به صورت افقی بيشتر توجه کنند تا به صورت عمودی. در آن زمان اين ايده جنون آميز به نظر می رسيد ولی امروزه متداول ترين روش برای حفر چاه نفت با بازده بالاست."
جالب اين است که اين تفکر، هزاران سال پيش در ايران منشا حفر چاه های افقی به جای عمودی، برای بهره برداری از آب های زيرزمينی شد که نشان از خلاقيت مردم آن زمان می دهد.
اين تفکر و در پی آن ابتکار قنات چنان مهم بود که بسياری از کارشناسان يکی از دلايل گسترش امپراطوری نوظهور هخامنشی را در ارتباط با آن می دانند.
قنات يا کاريز چنان در دنيای آن روز و حتی بعدها اثر گذاشت که تا امروز شاهد اثراتش هستيم. تا جايی که در مقام تحليل تاريخی، ناگزير از استفاده از واژه "تمدن کاريزی" می شويم.

معانی کاريز و قنات
تا آن جا که مشخص است، واژه قنات، ريشه ايرانی ندارد. عموما از سوی علمای فرهنگ و زبان سامی و در پی آن از سوی همگان پذيرفته شده که ريشه کلمه قنات ماخوذ از کلمه "کانو" آکادی به معنای "نی" است که در عبری به "کانا" و درآرامی به "کاينا" تبديل شده و در سير تحول خود به شکل واژه "کانال" در زبان لاتين وارد شده و در آن جا به معنای "مجرا" از آن ياد شده است.
واژه فارسی قنات، کاريز است که به اعتقاد برخی مرکب از کن (کندن) + ريز (ريختن و خالی کردن) می باشد.
در لغت نامه دهخدا در ذيل کلمه کاريز آمده است: آب باشد که در زيرزمين چاه به چاه برند و در تازی به آن قنات گويند. همچنين آمده است: راه آب روان در زيرزمين که به عربی قنات گويند و در اصل کاه ريز بوده که برای امتحان جريان آب کاه می ريخته اند تا معلوم شود.

رابطه فرهنگ و کاريز
آن چه مسلم است اين است که تکنيک قنات در ايران زاده شده، در ايران توسعه يافته و از اين سرزمين به بقيه سرزمين ها راه يافته است و تا جايی که اطلاع داريم سابقه تاريخی قنات در ايران به صورت مستند، در کتيبه های سارگون دوم، پادشاه آشور (۷۰۵-۷۲۲ ق.م.) ذکر شده است.
با اين سابقه تاريخی و همچنين نقش تاريخی قنات و با در نظر گرفتن مسئله آب و آبياری در سرزمين خشک و کويری ايران و وابستگی مردم به آن می توان حدس زد که ميان فرهنگ و کاريز ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد. اين ارتباط تا آن جاست که يکی از معانی متعدد فرهنگ، کاريز آب است. همچنين واژه "دهن فرهنگ" به جايی اطلاق می شده که از کاريز، آب به روی زمين جاری می شده است.

پيدايش قنات
طبق فرضيه هانری گوبلو در گستره فرهنگی ايران، قنات به وسيله معدن کاران آکادی ابداع شده است. اين معدن کاران به دنبال سنگ معدنی مس، کوه های زاگرس را کاوش می کرده اند که با برخورد به سفره های آب زيرزمينی دچار مشکل شده اند. آنها اين مشکل را با ايجاد زهکش در کف معدن حل کرده و به طور تصادفی به تکنيک قنات دست يافته اند. بر مبنای اکتشافات فعلی ايجاد اين قنات های تصادفی حداکثر به اوايل هزاره اول پيش از ميلاد باز می گردد. طبق اين نظريه استفاده گسترده از آب قنات به منظور کشاورزی چند صد سال بعد رايج می شود و بر اساس همين فرضيه، گوبلو تعريف صحيح قنات را به صورت زير بيان می دارد: قنات تکنيکی است دارای ويژگی های استخراجی معادن و عبارت است از بهره برداری از سفره آب های زيرزمينی به کمک دهليزهای زهکشی آب.

تکنيک قنات
در نقاطی که هوای گرم و خشک دارند و آب های سطحی آنها کم است، قنات ها بهترين وسيله برای بدست آوردن آب جهت مشروب ساختن اراضی بودند. قنات در واقع قديمی ترين روش هيدروتکنيک است. اين روش از کانال و يا مجاری زيرزمينی تشکيل می شود که سرچشمه اين مجاری درکوه پايه ها و مظهر آنها درکشتزارهاست.
جهت احداث قنات در ابتدا چاه های عميقی به عمق متوسط ۱۵۰ تا ۲۰۰ متر به نام "مادرچاه" در کوه پايه ها و يا در دامنه های با شيب مناسب و با قطر ۱ الی ۲ متر حفر می کنند. سپس در مسيری که به سوی کشتزارها و اراضی می رود، چاه های متوالی در امتداد هم و به فاصله های چندين متری مساوی با هم تا محل مورد نظر حفر می کنند. در مرحله بعدی اين چاه ها را به وسيله کانال يا مجرای زيرزمينی و با شيب ملايم به هم مربوط می سازند. طول اين مجرا که قنات يا کاريز ناميده می شود، بسته به موقعيت محل متفاوت است. هر گاه سطح آب نزديک به زمين و شيب آن کافی باشد طول قنات از چند کيلومتر تجاوز نمی کند. ولی در جايی که زمين مسطح بوده و شيب کم باشد طول مجرای زيرزمينی گاهی تا چند ده کيلومتر هم می رسد.
حفر چاه به دو منظور صورت می گيرد. يکی جهت خارج کردن خاک و سنگ بستر مجرا در موقع حفاری و ديگر برای تهويه و لای روبی قنات در مواقع گرفتگی مجرا. پس از آن که مجرا احداث شد آب در آن جريان يافته در مظهر قنات از مجرا خارج می شود و به مصارف آبياری می رسد. خاک هايی را که از چاه ها و مجاری قنات در موقع حفر آن بيرون می آورند، عموما در اطراف دهانه چاه ها می ريزند که به اين ترتيب برآمدگی هايی در اطراف دهانه چاه ها به وجود می آيد که شبيه به دهانه آتشفشان کوچکی می شوند.
احداث قنات به صورت ظاهر امری ساده است ولی در حقيقت کاری است مشکل. اين کار احتياج به محاسبه دقيق از نظر شيب آب های تحت الارضی دارد و اين محاسبه بايد طوری به دقت انجام گيرد که آب پس از طی متجاوز از ده ها کيلومتر در نقطه ای که محاسبه معين کرده روی زمين جاری شود.
جالب است بدانيم که وسايل حفر قنات از هزاران سال پيش تا عصر حاضر کوچکترين تغييری نکرده اند و عبارت اند از: چرخ چاه که توسط آن، هم مقنی به پايين می رود و هم خاک ها را تخليه می کنند؛ طناب؛ دلو چرمی؛ چراغ؛ يک کلنگ دسته کوتاه و بيل.
برای حفر قنات، مقنيان ابتدا با حفر چاه های گمانه در قسمت هايی از زمين ابتدا از وجود آب اطمينان حاصل می کردند. پس از آن با وسايل مساحی به تعيين شيب زمين و فاصله چاه ها تا محل مظهر قنات می پرداختند و سپس اقدام به حفر می نمودند.

گسترش جغرافيايی قنات
طبق نظر گوبلو خاستگاه قنات در شمال غربی ايران فعلی و در حدود سال ۸۰۰ ق.م. است. در حدود سال ۵۲۵ ق.م. قنات به حاشيه جنوبی خليج فارس و در سال ۵۰۰ ق.م. به مصر و در سال ۷۵۰ ق. م. به مادريد و در سال ۸۵۰ ق.م. به جنوب الجزاير و در ۱۵۲۰ م. به لوس آنجلس و در ۱۵۴۰ م. به شيلی هم می رسد. از طرفی از ۱۲۰ ق.م. تا ۱۴۷۵ م. در چين و در قرن هفتم و هشتم ميلادی در ژاپن گسترش می يابند.
چنان که ديديم قنات نه تنها در همه پهنه سرزمين ايران وجود دارد بلکه به ديگر سرزمين ها هم گسترش يافته، اما هر چه به حوزه مرکزی ايران نزديک تر می شويم، قنات ها فناوری پيچيده تر و عظمت و شکوه بيشتری پيدا می کنند. در اين محدوده قنات از نظر فنی و تکنولوژيکی، از نظر تعداد و تراکم، طول، عمق مادر چاه، ميزان آبدهی و تعداد و ميزان زمين های کشاورزی وابسته به آن در سطح جهان بی نظير است.

قنات های ايران
آمار رسمی سال ۱۳۷۷ نشان می دهد که در سراسر پهنه ايران، تعداد ۳۲۱۶۴ قنات وجود دارد که در حدود ۷/۷۷ درصد اين قنات ها در مناطق شرقی ايران حفر شده اند. بنا به محاسبات جواد صفی نژاد در مقاله شگفتی های قنات های ايران، طول متوسط هر قنات را می توان ۶ کيلومتر در نظر گرفت. طول کل حفاری های انجام شده برای قنات های ايران تقريبا برابر است با ۸۲ درصد فاصله زمين تا ماه و ۷۷/۷ برابر طول خط استوا.
قنات گناباد عميق ترين و طولانی ترين قنات ايران و در شمار کهن ترين قنات های جهان به حساب می آيد.

قنات در باور مردم
از آن جا که آب دغدغه مردم اين سرزمين بوده، قنات هم به عنوان يکی از مظاهر توليد آب، برايشان جنبه تقدس پيدا کرده و از اين رو با فرهنگ مردم عجين شده است.
در باور مردم قنات ها يا نر هستند يا ماده و با توجه به اين عقيده هنگامی که آب آنها کاستی می گيرد، آنها را زن يا شوهر می دهند و اين مراسم گاهی با انجام يک مراسم کامل زفاف همراه است. اين مراسم در کنار قنات انجام می گيرد و در انجام مراسم کوزه ای از آب قنات را سر سفره عقد می گذارند و زن قنات که غالبا زن بيوه ای است که شوی نمی کند و مخارج خود را از اهالی روستا دريافت می کند و شوی قنات که غالبا جوان بلند بالايی است از مردم هدايايی دريافت می کند و اين دو هر از چند گاهی يک بار در آب قنات تن می شويند. برخی از قنات هايی که از چنين مراسمی برای آنان ياد شده عبارتند از: قنات لق دمبه در يزد در روستای کله‌دست از توابع شوراب؛ قنات بن در منطقه لار؛ قنات لاغ داغ در سامان شهر کرد؛ قنات حسينچه در نزديکی نجف آباد؛ قنات کناره پر تفرش و ....

آرش نورآقايی

.(JavaScript must be enabled to view this email address)

منابع
- لغت نامه دهخدا؛ علی اکبر دهخدا
- جغرافيای مفصل ايران؛ دکتر ربيع بديعی؛ انتشارات اقبال
- قنات های تفت؛ دکتر محمد حسين پاپلی يزدی و مهندس مجيد لباف خانيکی؛ ناشر معاونت پژوهشی سازمان ميراث فرهنگی کشور، پژوهشکده مردم شناسی
- شناخت اساطير ايران؛ جان راسل هينلز؛ ترجمه و تاليف باجلان فرخی؛ انتشارات اساطير
- قنات، فنی برای دستيابی به آب؛ هانری گوبلو؛ ناشر معاونت فرهنگی آستان مقدس رضوی
- قنات و تاثير آن در تمدن و فرهنگ؛ فيروز منصوری