بحران آب و خالی شدن زیرپای زمین

برداشت بی رویه از سفره‌های آب زیرزمینی از بهره برداری به بهره کشی از زمین رسیده است، فعالان منابع طبیعی بر این باورند ادامه این روند و تخریب منابع آبی به قیمت بدست آوردن معیشتی ناچیز ما را با فرونشست وحشتناک زمین مواجه می‌کند.

به گزارش ایرنا، کمبود منابع آب زیر زمینی در حال حاضر یکی از بحران‌های زیست محیطی در کره زمین است، در ایران حدود ۶۰۹ آبخوان وجود دارد که شرایط ۳۰۰ مورد آنها بحرانی است و حدود ۵۰ آبخوان هم در آستانه ممنوعیت هستند که در مجموع نشان دهنده یک وضعیت منفی در دشت های کشور است.

فعالان بخش حفاظت از منابع طبیعی بر این باورند که نوسانات سطح آب زیرزمینی ما را به این سمت هدایت می‌کند که برنامه‌ریزی مدیریت آب، نیازمند یک بازنگری اساسی است، در تاکید کاهش سطح آب زیرزمینی می توان یادآور شد که در گذشته سطح آب زیرزمینی در عمقی بین پنج تا هفت متری سطح زمین بود و اینک با افت شدید به عمق ۵۰ تا ۶۰ متری رسیده است.

عملیات آبخیزداری و آبخوانداری از اقدامات زیربنایی در راستای حفظ آب و خاک است، در یک طرح آبخیزداری سعی می‌شود با شناخت ظرفیت‌ها و قابلیت‌های مختلف یک منطقه جغرافیایی در قالب یک حوزه آبخیز، ضمن حل مشکلات مختلف اکولوژیک، زیرساختی، انسانی و زیستی بیشترین بهره برداری انسانی در جهت رفاه حال آبخیزنشینان، در کنار تضمین توسعه پایدار آبخیز انجام شود.

علاوه بر اقدامات آبخیزداری، مردم نقش موثری در این مسیر دارند، مردم به عنوان بهره برداران آب در مواردی رفتار مناسبی از خود نشان نمی دهند و حاصل آن کاهش آب زیرزمینی و فرونشست زمین است، که تغییرات رفتاری در این بخش ها را می طلبد تا به درک و شناخت صحیحی از آسیب پذیری آب های زیرزمینی رسید.

در استان لرستان بنا بر گفته استاندار با توجه به گزارشات اعلام شده توسط دستگاه‌های اجرایی مرتبط می توان گفت؛ وضعیت منابع آب استان قابل مقایسه با سال های گذشته نیست و با توجه به کاهش شدید بارندگی ها با کمبودهای بسیاری در این زمینه مواجه هستیم که همین موضوع ضرورت همکاری بین دستگاهی را برای استفاده صحیح از منابع موجود دو چندان می کند.

در شهرستان بروجرد نیز بنا بر گفته مسوولان مخازن آب‌های زیرزمینی سیلاخور و اشترینان وضعیت منفی دارند در این خصوص رییس امور آب منطقه‌ای بروجرد می گوید: آب‌های زیرزمینی در دشت سیلاخور ۲۸ میلیون مترمکعب و در بخش اشترینان هشت میلیون مترمکعب کاهش داشته است، این امر نشان‌دهنده به صدا درآمدن زنگ خطر برای کشاورزی است.

حسین یاری افزود: برای مبارزه به بحران بی‌آبی باید به‌صورت عملی وارد عرصه شویم و قانون ممنوعیت کشت برنج باید در کل استان اجرایی شود، برای کنترل بحران بی‌آبی برق چاه‌های مجاز که اقدام به کشت برنج می‌کنند، باید قطع شود.

ممنوعیت کشت محصولات آبدوست بدیهی ترین و ابتدایی ترین راهکاری است که در بهره وری بهتر از آب مطرح می شود در این باره رییس جهاد کشاورزی بروجرد می گوید: در سال‌های گذشته کشت محصولات آب‌دوست محدودیت داشت اما امسال ممنوع است، سیاست جهاد کشاورزی در جایگزینی کشت‌های آب‌دوست به کشاورزان کمک می‌کند تا آسیب نبینند.

وی گفت: جهاد کشاورزی با برنامه‌ریزی برخی کشت‌ها را مانند سیب‌زمینی و چغندر که آب‌دوست هستند را از کشت بهاره به پاییزه تغییر داده است، جایگزینی کشت‌های کلزا و زعفران و دیگر کشت‌ها به‌جای محصولات آب‌دوست از دیگر اقدامات خواهد بود و کشاورزان می‌توانند با کشت‌های گلخانه‌ای که مورد تایید جهاد کشاورزی است مصرف آب را کاهش دهند.

استدلال می‌شود که از ۱۱۴ میلیارد مترمکعب آب تجدیدپذیر کشور، حدود ۶۵ تا ۷۰ میلیارد به‌طور خالص در بخش کشاورزی مصرف می‌شود.

در این خصوص دانش آموخته دکترای خاک شناسی می گوید: بخش قابل توجهی از کل آب تبخیر می‌شود و بیش از ۲۰ درصد هم در اثر نفوذ عمقی هنگام آبیاری، به آب‌های زیرزمینی می‌پیوندد، با همه‌ این استدلال‌ها اما باید بپذیریم که بخش کشاورزی ضربات سختی به منابع آب کشور به خصوص منابع زیرزمینی زده‌ است.

مراد سپه وند اظهار داشت: سالانه حداقل ۴۰ میلیارد مترمکعب معادل حدود ۶۰ درصد آب مورد نیاز بخش کشاورزی از آب‌های زیرزمینی استخراج می‌شود که آثار ملموس آن به صورت افت سطح آب چاه‌ها و خشک شدن آن‌ها و فرونشست دشت‌ها جلوی چشم همه‌ ماست، کشت‌های بسیار آب بر، همچون برنج، سبزی و صیفی امان حق آبه‌ی زیست‌محیطی را هم بریده‌اند و آب آشامیدنی و برق مورد نیاز زندگی عموم مردم را در معرض خطر جدی قرار داده‌اند که باز هم شواهد آن هر روز نمایان‌تر از روزهای گذشته می‌شود.

سپه وند می گوید: موضوع بسیار مهم قبل از ورود به کشاورزی یعنی جایی که آب عمدتا مصرف می‌شود، پرداختن به محدوده‌های جغرافیایی بالا دست اراضی کشاورزی یعنی جاهایی است که می‌توانند به عنوان تولیدکننده‌ آب عمل کند، از مساحت ۱۶۵ میلیون هکتاری کشور ما حدود ۱۲۵ میلیون هکتار به عنوان عرصه‌های بالادست دشت‌ها و اراضی کشاورزی و محل استقرار جنگل و مرتع و حیات وحش وجود دارد.

وی افزود: متخصصان آبخیزداری این عرصه‌ وسیع را تحت عنوان حوضه‌های آبخیز می‌شناسند و معتقدند این عرصه می‌تواند کانون تولید آب برای کشور در مقیاس بزرگ باشد، اعتقاد بر آن است که تنها متمرکز شدن بر کانون‌های مصرف آب (کشاورزی و باغداری، سکونت‌گاه‌ها، صنعت ) به‌منظور کاهش و صرفه‌جویی در مصرف کافی نیست بلکه، مهم‌تر از آن باید به فکر “تولید” آب یا به عبارت بهتر جایگزین کردن آب مصرفی بود.

سپه وند افزود: آبخیزداری(البته به صورت تمام و کامل آن) راهی برای جایگزینی فراتر از آب مصرفی است، سپس ضرورت دارد حداقل سالی پنج میلیون هکتار از این طریق و اتخاذ ره‌یافت مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز (که بر اساس مطالعه و پژوهش دقیق شکل می‌گیرد) سامان‌دهی شود تا مناطق بالادست به صورت قطعی و درازمدت به تولید و تامین آب برای جایگزینی در کانون‌های مصرف بپردازند.

وی افزود: واضح است که عملیات آبخیزداری تنها آن نیست که الان در آبراهه‌های اصلی به منظور کاهش سرعت آب و تاخیر در بروز سیل انجام می‌گیرد بلکه، منظور جامعیت آن اعم از حفاظت جنگل و مرتع، تمشیت معیشت بهره‌برداران، عملیات بیولوژیکی و مکانیکی و بیومکانیکی، اصلاح و بهبود روش‌های شخم و کشت، تعادل دام و مرتع با مشارکت خود بهره‌برداران محلی است، به‌رغم تلاش‌های تحسین برانگیز، تا کنون تنها در یک پنجم وسعت حوضه‌های آبخیز کشور عملیات آبخیزداری آن هم نه به صورت کامل و جامع، انجام شده‌است.

بهره کشی از آب و خطر فرونشست وحشتناک زمین

پدیده فرونشست زمین نوعی زلزله خاموش و حادثه ای تدریجی تلقی می شود، فرونشست در اثر کاهش رطوبت زمین رخ می دهد و فشرده شدن خاک و از بین رفتن لایه نفوذپذیر از پیامدهای اصلی آن است و به گفته کارشناسان پیامد متراکم شدن زمین، نفوذ نکردن آب های جاری به عمق است.

در این خصوص رییس منابع طبیعی و آبخیزداری بروجرد گفت: ما به عنوان کسانی که در بخش منابع طبیعی کار می کنیم شاهد فرونشست وحشتناک زمین ناشی از افت سفره های آب زیرزمینی هستیم، در گذشته سطح آب زیرزمینی بین عمق پنج تا هفت متری سطح زمین بود اما به دلیل حفر چاه های متعدد این سطح دچار افت شده و به عمق ۵۰ تا ۶۰ متری رسیده است.

امیر ثقلینی با تاکید بر اینکه در کشور شاهد تغییر کیفیت آب هستیم، افزود: شور شدن منابع آبی کشور در حال حاضر خطر بزرگی برای توسعه کشاورزی است و باید ما آگاه‌سازی لازم در خصوص این تغییرات کمی و کیفی آب در مناطق مختلف را انجام دهیم تا به سمت شوری آب نرویم.

وی بیان کرد: افزایش شوری موجب کاهش حجم سفره آب شیرین است که این هم خود یکی از چالش های مهم زیست محیطی زمین است، اینک شاهد این هستیم که مثلا در دشت کاشان سطح ایستابی در سال های ۴۴ تا ۷۶ به میزان ۱۶ متر افت داشته است و نتایج سایر بررسی ها هم نشان می دهد در دشت ها و قنوات استان های مختلف از جمله ” استان قم” هم همین قضیه صادق است.

ثقلینی یادآور شد: آب های زیر زمینی وضعیت خوبی ندارند، مدیریتی صحیحی در بحث منابع آب در دسترس وجود ندارد که همین بحران آبی را ایجاد می کند و باعث تشدید خشکسالی می شود.

وی اضافه کرد: رشد سریع جمعیت در کنار بحث توسعه کشاورزی در دهه های قبل جوابگوی آب های سطحی که انسان ها استفاده می کردند نیست و این روند پمپاژ آب و افت سطح آب زیرزمینی باعث شده است که کشورمان به دلیل کمبود آب سطحی بیشترین آب مصرفی را در کشاورزی از آب زیرزمینی تامین کند و این کمبود منابع آب زیرزمینی در حال حاضر یکی از مهمترین بحران های زیست محیطی در کل کره زمین است.

ثقلینی ادامه داد: با توجه به اینکه بخش اعظمی از منبع آب جهانی از منابع زیرزمینی است و با توجه به اینکه ایران با یک رژیم بارندگی میانگین سالانه ۲۵۰ میلی متری در یک منطقه خشک و نیمه خشک قرار گرفته است.

رییس منابع طبیعی شهرستان بروجرد گفت: در استان لرستان میانگین بارندگی طی سال های قبل بالای ۴۰۰ میلی متر بوده اما در سال های اخیر کاهش یافته است، طی سال های اخیر خشکسالی مشکلاتی را به وجود آورده است که در مجموع کاهش سطح آب های زیرزمینی را رقم زده است.

وی گفت: از حدود ۶۰۹ آبخوان ۳۰۰ تا از آنها در شرایط بحرانی و ممنوع است و بین ۴۰ تا ۵۰ آبخوان هم در آستانه ممنوعیت هستند که یک وضعیت منفی در دشت های کشور ایجاد کرده است.

ثقلینی افزود: با توجه به نوسانات سطح آب زیرزمینی، برنامه ریزی مدیریت آب نیازمند بازنگری است، باید وضعیت آب زیرزمینی این دشت ها که دچار کمبود و کاهش آب هستند مورد بررسی مجدد قرار گیرد تا بتوان یک برنامه ریزی برای آنها در پیش گرفت.

رییس منابع طبیعی بروجرد گفت: متاسفانه وضعیت آب زیرزمینی کره زمین روز به روز به دلیل مقدار زیادی که در اراضی کشاورزی برداشت می شود، زمینه ساز ایجاد بحران های خشکسالی و افزایش بیابان ها شده و فرسایش بادی و خاکی برای ریزگردها فراهم کرده است.

وی گفت: با توجه به وضعیت فعلی کشور در زمینه تنش های آبی و اینکه کشورمان در یک دوره بحرانی خشکسالی قرار گرفته است از نظر اجتماعی، زیست محیطی و معیشتی مردم با مشکلاتی مواجه هستیم و مردم نقش موثری در این مسیر دارند، مردمی که در کره زمین زندگی می کنند بعنوان کسانیکه بهره بردار هستند، رفتارشان نسبت به آب و چگونگی استفاده از آب و بهره برداری درست از آن رفتار درستی نیست.

ثقلینی یادآور شد: بیایان زایی، فرونشست زمین و کاهش سطح آب زیرزمینی نتیجه این رفتارهای نادرست با آب است در قسمت هایی نیاز است که تغییرات رفتاری صورت گیرد، اکنون مخاطرات بحران زایی در خصوص آب های زیرزمینی داریم که درک و شناخت درستی از آسیب پذیری آب های زیرزمینی وجود ندارد و همچنان در کشور اثرات اضافه برداشت از آب های زیرزمینی وجود دارد.

وی گفت: در مطالعات مختلفی استخراج آب زیرزمینی مورد بررسی قرار گرفته که مشخص شده است جاهایی که پوشش گیاهی مناسبی دارد نقش موثری در حفظ رطوبت و خاک و سفره آب زیرزمینی داشته است.

ثقلینی گفت: بنابراین راهکارهای آبخیزداری و آبخوان داری در مدیریت جامع حوزه آبخیزداری برای کاهش سیلاب و حفاظت از زیرساخت ها بر روی دشت های سیلابی موثر خواهد بود، یکی از راهکارها این است که می توانیم تغذیه آبخوان ها را انجام دهیم تا با کاهش تخلیه آب های زیرزمینی مانع از فرسایش خاک شد.

وی با تاکید بر جلوگیری از برداشت های بی رویه گفت: برداشت هایی که متاسفانه از بهره برداری به بهره کشی از زمین منجر شده است و با از بین رفتن قنات ها و چشمه ها وضعیت بحرانی در کشور ایجاد می شود و مشکلی که ایجاد شده است پایین آمدن سطح ایستابی فراتر از دسترسی چاه ها است به طوری که اکنون برای رسیدن به آب زیرزمینی باید چاه ها را عمیق تر حفر کنند که این مسئله از نظر ابعاد اکولوژیکی بسیار مهم است.

ثقلینی ادامه داد: متاسفانه با توجه به فقر و مشکلات معیشتی که وجود دارد اینگونه رفتارهای نادرست با آب نادیده گرفته می شود ضمن اینکه اکوسیستم هایی که در اطراف مناطق زیست بوم وجود دارد مثل بیابان و جنگل ها متاثر از برداشت آب هستند و عامل انسانی باعث از بین رفتن این زیست بوم ها می شود.

رییس منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان بروجرد با تاکید عامل فرهنگ سازی و مدیریت واحد بر این پدیده گفت: مدیریت واحدی بر این پدیده باید صورت گیرد و با کسانی که به هر قیمتی از منابع آبی بهره کشی می کنند، برخوردهای قاطع و متناسبی صورت گیرد.

ثقلینی گفت: علاوه بر این عامل پوشش گیاهی و گسترش آن نقش موثری در مدیریت یکپارچه منابع آب در کنار اقدامات اجرای عملیات آبخیزداری، مکانیکی و بیولوژیکی دارد.

بنا بر گزارش های سازمان هواشناسی امسال تا کنون میزان بارندگی ۱۶۰ میلی متر بوده است که باید ۲۱۰ میلی متر باشد و باران دیگری هم تقریبا در پیش نیست، بیش از ۸۸ درصد آب تجدید پذیر کشور برای شرب، صنعت و کشاورزی مصرف می شود در دنیا گفته می شود ۴۰ تا ۴۵ درصد از آب تجدید پذیر مصرف شود.