فرونشست گسترده زمین، در میانه بحران فزاینده آب

صنم ماحوزی / فوربس / ۱۹ آوریل ۲۰۲۵

زمین در سراسر ایران با نرخ نگران‌کننده‌ای در حال فرونشست است؛ پدیده‌ای که عمدتاً ناشی از برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی برای کشاورزی است و باعث آسیب به سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود — آسیبی که در برخی مناطق حتی در صورت پر شدن دوباره این منابع، قابل جبران نیست.

بسیاری از نقاط ایران با این مشکل مواجه‌اند، و مطالعات نشان می‌دهد که ایران در کنار کشورهایی مانند کاستاریکا، اندونزی، ازبکستان و فیلیپین، از جمله کشورهایی است که بیشترین تأثیر را از این پدیده می‌پذیرد.

در استان‌هایی نظیر تهران، کرمان و اصفهان — که فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی زیادی در آن‌ها انجام می‌شود — دانشمندان برآورد می‌کنند که زمین با نرخ سالانه بیش از ۳۰ سانتی‌متر در حال فرونشست است؛ پدیده‌ای که باعث تخریب لوله‌کشی‌ها، سیستم‌های زهکشی و دیگر زیرساخت‌های حیاتی می‌شود.

این فرونشست عمودی سطح زمین، به‌تدریج و اغلب در حد چند سانتی‌متر در سال اتفاق می‌افتد، اما با گذشت زمان، می‌تواند به انباشت قابل‌توجهی برسد و ناگهان باعث فروپاشی سطح زمین شود؛ پدیده‌ای که شکاف‌ها و فروچاله‌های بزرگ بر جای می‌گذارد. در ایران، چنین حوادثی در فرودگاه‌ها، بزرگراه‌ها و ایستگاه‌های راه‌آهن گزارش شده‌اند — محل‌هایی که روزانه هزاران نفر از آن‌ها عبور می‌کنند.

ماه گذشته در شهر مرکزی کاشان، تصاویری که در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست شد، خودروهایی را نشان می‌داد که کاملاً در زمین فرورفته بودند، و این امر نگرانی‌هایی درباره ایمنی رفت‌وآمد و سکونت شهروندان برانگیخت.

در این میان، کارشناسانی مانند خبرنگار نیک کوثر می‌گویند که با وجود شدت این بحران، جمهوری اسلامی نتوانسته یک چارچوب جامع و اجرایی برای مقابله با پدیده فرونشست تدوین و پیاده‌سازی کند — و در کل سکوت نگران‌کننده‌ای در قبال این مسئله در پیش گرفته است.

امیر آقاکوچک، استاد مهندسی عمران و محیط زیست و علوم سامانه زمین در دانشگاه کالیفرنیا، ارواین، در گفت‌وگویی با من بیان کرد که از آنجا که فرونشست زمین به‌صورت تدریجی رخ می‌دهد، معمولاً این بحران نادیده گرفته می‌شود.

او می‌گوید: «این پدیده فاقد جلوه‌های بصری فاجعه‌آمیزی مانند زلزله یا سیل است و همین باعث می‌شود مقامات بتوانند خطرات آن را کم‌اهمیت جلوه دهند.»

آقاکوچک اضافه می‌کند: «در ایران، همین نامرئی بودن، یکی از دلایل اصلی است که باعث شده فرونشست زمین علیرغم پیامدهای بلندمدت عمیق، در برنامه‌ریزی‌های ملی مقابله با بحران‌ها نادیده گرفته شود.»

تهدید دوگانه

ایران با جمعیتی بیش از ۸۵ میلیون نفر، در یکی از زلزله‌خیزترین مناطق جهان قرار دارد. این کشور روی گسل‌هایی واقع شده است — شکاف‌هایی در پوسته زمین که در آن‌ها صفحات تکتونیکی به یکدیگر برخورد و حرکت می‌کنند، و همین باعث می‌شود که وقوع زلزله در سراسر کشور رایج‌تر باشد.

انرژی آزادشده در هنگام زلزله با مقیاس بزرگای گشتاوری (Mw) اندازه‌گیری می‌شود که معمولاً بین ۲.۰ تا ۱۰.۰ متغیر است، اگرچه در تئوری هیچ حد بالایی برای آن وجود ندارد. برای مقایسه، ایران فقط در چند سال گذشته چندین زلزله با بزرگای حدود ۶.۱ تجربه کرده است — شدتی که برای ایجاد خسارات جدی و تخریب کافی است.

این تصویر در روستایی متروکه در نزدیکی شهر سیرجان در جنوب ایران ثبت شده است

گزارش‌های محلی هشدار می‌دهند که اگر زلزله‌ای بزرگ شهرهای پرتراکم و پرجمعیتی مانند تهران، شیراز یا تبریز را بلرزاند، میلیون‌ها نفر ممکن است زیر آوار پروژه‌های ساختمانی و آپارتمان‌های بلندمرتبه جان خود را از دست بدهند.

کارشناسان هشدار می‌دهند که وضعیت حتی نگران‌کننده‌تر از چیزی است که به نظر می‌رسد، چرا که افزون بر همه چیز، زمین در سراسر ایران با نرخ هشداردهنده‌ای در حال فرونشست است — و این موضوع می‌تواند تأثیر زلزله‌ها و پس‌لرزه‌ها را شدیدتر کند.

شیده دشتی، دانشیار مهندسی عمران، محیط زیست و معماری در دانشگاه کلرادو بولدر، در گفت‌وگویی با من بیان کرد که مناطقی که با پدیده فرونشست زمین مواجه هستند، دچار آسیب‌هایی در زیرساخت‌های حیاتی خود می‌شوند — از جمله سامانه‌های حمل‌ونقل، آب‌رسانی، فاضلاب، خطوط انتقال گاز و شبکه‌های ارتباطی.

او می‌گوید: «تصور کنید ساختمانی که قبلاً دچار نشست زمین شده، با کج‌شدگی، ترک‌خوردگی، و مشکلات در اتصال به خیابان مجاور یا زیرساخت‌های مرتبط روبه‌روست — در چنین وضعیتی اگر حتی زلزله‌ای خفیف رخ دهد، آن ساختمان در وضعیت آسیب‌پذیری قرار دارد.»

وی می‌افزاید: «چنین ساختمانی ممکن است تاب مقاومت در برابر بارهای ناشی از زلزله را نداشته باشد و دچار آسیب در سامانه پی یا سازه اصلی خود شود — و حتی فرو بریزد.»

بحران در سفره‌های آب زیرزمینی

براساس پژوهشی که توسط اتحادیه ژئوفیزیک آمریکا منتشر شده، دلیل اصلی فرونشست زمین در ایران، برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی است؛ به‌طوری که بیش از ۹۰ درصد این برداشت‌ها توسط بخش کشاورزی انجام می‌گیرد. تغییرات اقلیمی نیز با دامن زدن به خشکسالی‌های شدیدتر و مکرر، اوضاع را وخیم‌تر کرده است.

وضعیت در شهر رفسنجان — یکی از قطب‌های تولید پسته در مرکز کشور — به‌ویژه بحرانی است. کشاورزی پُر مصرف آب در این منطقه، سفره‌های آب محلی را تخلیه کرده است. کارشناسان می‌گویند تقاضای بالای آب در بخش کشاورزی و شهرنشینی در منطقه ورامین، در نزدیکی تهران، جایی که زمین با نرخ بیش از ۳۱ سانتی‌متر در سال فرونشست دارد، نتایج مشابهی به بار آورده است.

فرشید واحدی‌فرد، استاد مهندسی عمران و محیط زیست در دانشگاه تافتس در ماساچوست، در گفت‌وگویی با من گفت که در دو دهه گذشته، فرونشست زمین به دلیل حفاری کنترل‌نشده چاه‌ها، نبود نظارت مؤثر بر حکمرانی آب، و گسترش چاه‌های عمیقی که به سفره‌های آب محصور دسترسی دارند، شدت گرفته است.

او می‌گوید: «اگر رویه فعلی برداشت آب‌های زیرزمینی بدون نظارت ادامه پیدا کند، کارکرد سفره‌های آب نه‌تنها از نظر تأمین بلندمدت آب در ایران کاهش می‌یابد، بلکه باعث افزایش دفعات و شدت تغییر شکل زمین خواهد شد.»

آقاکوچک نیز می‌گوید مشکل اساسی، نبود اراده سیاسی در ایران برای رسیدگی به این مسائل است. به گفته او، نظام سیاسی ایدئولوژیک کشور — و تنش‌های مداوم با جامعه جهانی — رشد بخش‌های دیگر اقتصادی مانند گردشگری و فناوری را عقب نگه داشته است.

او می‌افزاید: «حتی در موارد نادری که محدودیت‌هایی برای برداشت آب زیرزمینی وضع شده، این محدودیت‌ها اغلب به‌خوبی اجرا نمی‌شوند، چرا که فساد قضایی و ضعف در ظرفیت نظارتی مانع از اجرای مؤثر آن‌ها شده است.»