تهديد ذوب شدن اقيانوس منجمد شمالى

از اول تا ۱۲ دسامبر در شهر پزنان در لهستان گردهمايى سازمان ملل درباره آب و هوا برگزار شد. در همان زمان از سوى سازمان هواشناسى بين المللى زنگ خطرى درباره گازهاى گلخانه اى به صدا در آمد كه يكى از دلايل اصلى گرم شدن كره خاكى هستند و سطح تمركزشان به ركوردى جديد در سال ۲۰۰۷ رسيده است. اين زنگ خطر به هيچ وجه انتزاعى نيست. نگرانى دانشمندان درباره امكان گسست لايه هاى يخ قطبى شاهد اين امر است. «جريان پوياى مربوط به ذوب يخ ها كه در الگوهاى موجود لحاظ نشده ولى مشاهدات اخير آن را به خوبى نشان مى دهد، مى تواند بر شكنندگى توده هاى يخ قطبى در برابر گرم شدن دماى زمين بيفزايد و بالا آمدن سطح درياها را باعث شود.»۱ اين جمله كوتاه خلاصه اى است از چهارمين گزارش گروه متخصصان بين المللى آب و هوا (GIEC) كه در ماه فوريه ۲۰۰۷ پخش شد و آنچنان كه بايد مورد توجه قرار نگرفت. گرچه رسانه ها از بالا آمدن ۱۸ تا ۵۹ سانتيمترى آب تا آخر اين قرن خبر داده اند، پرسش درباره حدود الگوى به كار رفته در اين پيش بينى مسكوت مانده است. اين در حالى است كه بسيارى از هواشناسان نگران آن هستند كه به جاى ذوب شدن تدريجى يخ ها به گسستى در لايه هاى يخى برسيم كه به بالا آمدن بسيار سريع تر سطح آب ها بينجامد؛ سناريويى نگران كننده كه دره ژرف ميان شرايط اضطرارى نجات آب وهوا و مذاكرات پيش بينى شده براى پيمان جديد «پسا كيوتو» را نشان مى دهد به كنفرانس سازمان ملل ماه دسامبر امسال در پزنان و در ماه دسامبر ۲۰۰۹ در كپنهاگ ارائه خواهد شد. موضوع، مساله زندگى ده ها ميليون مردم به ويژه مردمان جنوب است.
در مناطق قطبى در فصل زمستان در قله هاى يخى حوضه هاى پهناور آب جارى به وجود مى آيند و حفره هايى در توده هاى يخ ايجاد مى كنند.۲ در گروئنلند همين تازگى ها چنين درياچه اى به وسعت سه كيلومتر ديده شده كه محتوايش در كمتر از ۲۴ دقيقه به مانند آب يك ظرفشويى خالى شده است. اين آب ها زمانى كه به سطح پايينى و صخره اى اين يخچال ها مى رسند، مى توانند به كنده شدن ناگهانى قطعات عظيم يخ و بالا آمدن سطح آب منجر شوند. اين تصوير كابوس قطب شناسان است.

● حتى يك دقيقه را هم نبايد از دست داد
اين جريان فعال سال هاست كه در مناطق اقيانوس منجمد شمالى مشاهده شده است. قله هاى يخى منطقه گروئنلند آن ميزان آب در خود دارند كه بتوانند سطح آب اقيانوس ها را شش متر بالا بياورند. وضعيت آنتركتيك جنوبى نيز نگران كننده است. مجموعه يخچال هاى اين منطقه از چهار بخش تشكيل شده اند؛ قله هاى يخى شرقى، قله هاى يخى غربى، يخچال هاى اين شبه جزيره و مناطق يخى كه در اقيانوس شناورند. اگر قله هاى يخى شرقى آب شوند سطح اقيانوس ها ۵۰ متر بالا مى آيد.۳ در حال حاضر خوشبختانه وضعيتش ثابت مانده است. در عوض، ذوب شدن يخ هاى منطقه غربى اين شبه جزيره، با بالا رفتن بى سابقه دماى هوا (افزايش سه درجه در طول ۵۰ سال گذشته) شتاب گرفته است. در شمال شرقى جايى كه ميانگين درجه حرارت تابستانى ۲/۲ درجه است، درجه حرارت هر ۱۰ سال ۵/۰ درجه بالا خواهد رفت. يخ هاى شبه جزيره و قله هاى يخى غربى هر كدامشان براى بالا بردن پنج مترى سطح آب هاى درياها كفايت مى كنند. خطر روزافزون با دو خصوصيت ديده مى شود؛ نخست آنكه دره هاى صخره اى اين شبه جزيره از دره هاى گروئنلند باز تر و شيب كمترى دارند و در نتيجه توده هاى يخ سريع تر مى توانند به سوى دريا روانه شوند.۴ در واقع سرعت لغزش اين توده هاى يخى در سال هاى اخير سه برابر شده است. دوم آنكه سطح صخره هايى كه قله هاى يخى را بر خود دارند از سطح دريا پايين تر است و در بسيارى از جاها شيبش هم رو به درياست.۵ آن چه متخصصان را نگران كرده اين است كه جريان آب هاى اقيانوس در قطب كه روزبه روز گرم تر مى شوند به اين كناره ها نزديك مى شوند و اين خطر وجود دارد كه قله هاى يخى را از صخره هاى زير آب جدا كنند.
از نظر جيمز هانسن سرپرست سازمان ناسا و هشت متخصص ديگرى كه با وى مقاله اى را در مجله دانش به چاپ رسانده اند خطر نزديك تر از آن است كه به نظر مى آيد.۶
اين نتيجه گيرى را از پژوهش درباره گذشته آب و هواى زمين به دست داده اند. در ۶۵ ميليون سال پيش، زمين تقريباً از يخ خالى بود. يخبندان منطقه آنتركتيك حدود ۳۵ ميليون سال پيش اتفاق افتاده است كه با گذر از مرحله اى تطابق دارد كه مرتبط است به تابش خورشيدى، به پديده البدو۷ و به تمركز جوى شرايط گلخانه اى. اين پديده ها شرايط را براى يخبندان آماده كردند. پس از آن سطح اقيانوس ها پايين آمد و بارش هاى جوى به صورت برف در قطب ها انباشته شدند. به گفته نويسندگان اين مقاله ما در حال گذار از مرحله اى در جهتى معكوس هستيم.
بايد اين اخطارها را جدى گرفت. در واقع پيش بينى بالا آمدن سطح اقيانوس ها از سوى سازمان GIEC بسيار بى دقت بوده است. از سال ۱۹۹۰ تا سال ۲۰۰۶ بالا آمدن سطح آب ها ۳/۳ ميليمتر در سال بوده است در حالى كه بالا آمدنى برابر دو ميليمتر(¸) در سال پيش بينى شده بود. اين اختلاف ¶° درصدى ناشى از دشوارى الگو سازى از تحولات يخچال هاست.
اگر بالا رفتن درجه حرارت به دو درجه سانتيگراد تا سال ۱۷۸۰ (آغاز دوره صنعتى) ثابت مانده بود، الگوى به دست آمده بالا رفتنى برابر ۴/۰ تا ۵/۱متر را در قرون متوالى نشان مى دهد. اين در حالى است كه تفاوت ۶۰ درصدى كافى است كه مبنا را بر تغييرى ميان ۶/۰ تا ۲/۲ متر بگذاريم همين اعداد هم احتمالاً با توجه به فروپاشى نامنظم قله هاى يخى، كم برآورد شده اند به ويژه اينكه مبناى زمانى كاملاً دگرگون مى شود. در واقع اگر هانسن و همكارانش درست بگويند، براى پرهيز از فاجعه اى برگشت ناپذير كه تا چند دهه ديگر روى خواهد داد نبايد حتى يك دقيقه را از دست دهيم.
بالا آمدن يك مترى آب اقيانوس ها جان صدها ميليون انسان را به ويژه در سرزمين هاى جنوبى به خطر خواهد انداخت. ۱۰ ميليون مصرى، ۳۰ ميليون بنگلادشى و يك چهارم مردم ويتنام بايد جابه جا شوند،۹ لندن و نيويورك هم در خطر خواهند بود. با اشاره به شرايط دهشت انگيز سرپرست موسسه GIEC، راجندرا پشورى به تازگى اظهار اميدوارى كرده است «گزارش جديد بهترين اطلاعات را درباره امكان آب شدن اين دو منطقه (گروئنلند و آنتركتيك غربى) دارا باشد.»۱۰ متاسفانه اين گزارش در سال ۲۰۱۳ ارائه خواهد شد كه براى تاثيرگذارى بر كنفرانس هاى بين المللى ماه هاى دسامبر سال هاى ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ كه درباره راهكارهاى «پساكيوتو» است خيلى دير است.
جدى نگرفتن بالا آمدن سطح آب ها مى توانست همان اندازه نگران كننده باشد كه نديده گرفتن پروژه هاى موجود سازمان GIEC. اين پروژه ها كه از سوى دولت ها حمايت مى شوند مبناى مذاكراتى هستند كه در دسامبر ۲۰۰۷ در بالى جريان داشت. تصميم گيرندگان سياسى اين اقدامات پيشگيرانه را منظماً درحال نزول تفسير مى كنند.
به گفته سازمان GIEC براى محدود كردن دما بين دو تا ۴/۲ درجه، با توجه به دوران پيش صنعتى لازم است كه پايين آوردن توليد گازها با اثر گلخانه اى حداكثر تا پيش از سال ۲۰۱۵ آغاز شود. با اين كار مى شود توليد اين گازها را تا سال ۲۰۵۰ به ۵۰ تا ۸۵ درصد سال ۲۰۰۰ رساند. در چنين شرايطى، احترام به قانون آلوده كننده-پرداخت كننده، كشورهاى توسعه يافته را وادار مى كند كه تلاش ويژه و مهمى را به كار گيرند و كاهش توليد گازهاى ياد شده را تا سال ۲۰۵۰ به ۸۰ تا ۹۵ درصد برسانند. در اين صورت در سطح جهانى اين كاهش بين ۲۵ تا ۴۰ درصد خواهد بود. باز هم به گفته سازمان GIEC اين كاهش در كشورهاى در حال توسعه نيز اتفاق خواهد افتاد.
پيشنهادهاى اين سازمان كه نسبت به پيشنهادهاى هانسن و گروهش الزام آورند به همان اندازه مورد بى توجهى قرار گرفته اند. ژان پاسكال وان ايپرسل استاد دانشگاه كاتوليكى لوون و عضو دفتر GIEC مرتب اشاره كرده است اعضاى گروه G۸ از كاهش ۵۰ درصدى مى گويند نه از كاهش ۸۵ درصدى گازهاى گلخانه اى كه بخش مهم كار را شامل مى شود.۱۱ گروه G۸ همچنين اهداف ويژه اى كه كشورهاى توسعه يافته در مسووليت هاى عمده شان در تغييرات آب و هوا را نشانه مى رود مسكوت مى گذارند و اين مساله اى ا ست كه همه جا به چشم مى خورد. برنامه «انرژى-آب وهوا» كه توسط كميسيون اروپايى براى مقطع زمانى ۲۰۲۰-۲۰۱۳ پيشنهاد شده است براى نمونه با تصميم شورا در سال ۱۹۹۶ مبنى بر محدود كردن بالا رفتن دما به دو درجه نسبت به سال ۱۷۸۰ همخوانى ندارد. برنامه انرژى-آب وهواى بارك اوباما هم كه پيش بينى كاهشى ۸۰ درصدى تا سال ۲۰۵۰ را مى كند تا سال ۲۰۲۰ تنها سطح سال ۱۹۹۰ را در نظر دارد.۱۲
خلاصه، در حالى كه نگرانى دانشمندان رو به افزايش است، حكومت ها به تكرار بيانيه هايشان مى پردازند و در عمل اهدافشان را بر مبناى محافظه كارترين روش ها مى گذارند و از «سازوكار نرمش پذير» مى گويند تا تلاش كشورهاى شمالى را با كاهشى «خود به خودى» در توليد گازها هماهنگ سازند. منطق اين گزينه توسط آقاى نيكلا سترن اقتصاددان و رئيس سابق بانك جهانى توضيح داده شده است. وى در گزارشش به دولت بريتانيا در ماه اكتبر ۲۰۰۶ توصيه مى كند: «از اين كار به سرعت و در حجم بالا پرهيز كنند» چرا كه «عدم اطمينانى بزرگ در مورد هزينه هاى كاهش گازهاى ياد شده از ۶۰ تا ۸۰ درصد در مورد صنايع، هواپيمايى و ديگر حوزه ها وجود دارد.»۱۳ وى نگران است مذاكرات درباره آب وهوا اگر به نتيجه برسد، بيشتر به دل مشغولى هاى مربوط به مردم بپردازد تا به دل مشغولى هاى مربوط به سودهاى اقتصادى.
دانيل تانورو
ترجمه: حافظيان
منابع در دفتر روزنامه موجود است.