چرا هندوانه وکیل مدافع دارد، اما کولر آبی غریب است؟
شهرام اتفاق
 |
۱۲ مرداد ماه ۱۴۰۴ / ۴ آگوست ۲۰۲۵
به تازگی تلاشی آغاز شده است تا تصویری غیرواقعی از دلایل اصلی مشکلات آبی کشور به مردم عرضه شود. نمادها یا سمبل‌های این تلاش، «هندوانه» و «کولر آبی» هستند. تولید و صادرات محصولات کشاورزی با نماد «هندوانه»، ذینفعان خاص دارد. اما ذینفعان «کولرهای آبی» شهروندان عادی و مردم کوچه و بازار هستند که گزینه ارزان‌تری برای سرمایش ندارند.[۱]
واقع ماجرا از این قرار است که حدود ۹۰ درصد منابع آبی کشور صرف کشاورزی می‌شود و سهم کشاورزی در تولید ناخالص داخلی (GDP) نیز حدود ۱۰ درصد است. به زبان ساده، ۹۰ درصد منابع آبی کشور، صرف یک فعالیت اقتصادی کم‌ارزش به نام کشاورزی می‌شود.
از منظر سیاستگذار، هدف از تداوم این رویه غیر اقتصادی، تامین امنیت غذایی کشور است. در واقع به همین سبب نیز، آب به عنوان اصلی‌ترین نهاده کشاورزی، تقریبا به صورت رایگان (حدود ۱ تا ۳ درصد ارزش محصول) در اختیار بخش کشاورزی قرار می‌گیرد.
بخشی از اراضی کشاورزی و باغات و غیره در ایران، جزو املاک دولتی (مانند کشت و صنعت نیشکر هفت تپه) و انفال (مانند شرکت‌های کشت و صنعت وابسته به آستان قدس، بنیاد مستضعفان و ...) هستند و مابقی اراضی و باغات، به خرده‌مالکان تعلق دارد. هر سه گروه، یعنی دولت، انفال و خرده‌ماکان، بخشی از محصولات تولیدی خودشان یا محصولات تولیدی همدیگر را به خارج از کشور صادر می‌کنند.
آب و انرژی نهفته در محصولات کشاورزی، تقریبا رایگان در اختیار بخش کشاورزی قرار گرفته است و صادرات محصولات کشاورزی، به منزله صادرات آب و انرژی نهفته در آن‌هاست. یعنی به رغم وجود بحران عظیم آبی و بحران عظیم انرژی در سرتاسر کشور، آب و انرژی نهفته در محصولات کشاورزی، به خارج از کشور صادر می‌شود و سود حاصل از این صادرات، نصیب ذینفعان مزبور می‌شود.
هندوانه، مربا، انواع میوه، سیب‌زمینی، پرتقال، تخم خوراکی پرندگان، جو دوسر، گوجه‌فرنگی زراعی و گلخانه‌ای، رب گوجه‌فرنگی، پنیر، کشمش، بادام‌زمینی و غیره، از جمله محصولات صادراتی به شمار می‌روند.
فعالیت بخش کشاورزی، حتا در استان تهران که عظیم‌ترین بحران آبی تاریخ حیات‌اش را سپری می‌کند، بی‌وقفه در جریان است و سهم قابل تاملی از کشاورزی کل کشور را به خود اختصاص می‌دهد.
از ۱۰ درصد باقیمانده منابع آبی، حدود ۵ درصد مربوط به مصرف شهروندان (اعم از شرب و بهداشتی) و حدود 5 درصد مربوط به بخش صنعت و غیره است. (حدود ۶۵ درصد از آب شرب و بهداشتی از مجرای فاضلاب، دوباره بازیافت می‌شوند)
در بخش مصرف شهروندان (اعم از شرب و بهداشتی) هم هدررفت آب زیاد است. مثلا هدررفت آب در کولرهای آبی بسیار زیاد است. اما مصرف‌کنندگان کولرهای آبی عامه مردم هستند که گزینه ارزان‌تری برای سرمایش ندارند. به‌علاوه، همچنانکه گفته شد، سهم بخش شرب و بهداشتی در کل، بسیار ناچیز (حدود ۶ درصد) است.
اکنون قادریم تا درک روشن‌تری از دو نماد «هندوانه» و «کولر آبی» داشته باشیم. «هندوانه» و «کولر آبی» سمبل‌های مصرف دو گروه متفاوت از ذینفعان هستند. کولر آبی «وکیل مدافع» ندارد. اما محصولات کشاورزی صادراتی، از جمله هندوانه صادراتی، وکیل مدافعانی دارد. وکیل مدافعانی که زیر باد کولر گازی، در مقابل دوربین فیلمبرداری ظاهر می‌شوند و با اعداد ارقام ثابت می‌کنند که مقصران اصلی بحران آبی در کشور، «عوام» و کولرهایشان هستند.
بنابراین با تبرئه «نظام حکمرانی آب» و محکوم کردن «عوام» و «کولرهای آبی‌شان»، کسب و کار پررونق کشاورزی می‌تواند هم‌چنان ادامه پیدا کند.
————————
[۱] به عنوان نمونه، رجوع کنید به برنامه «ناگفته‌های بحران آب» در آدرس:
https://www.youtube.com/watch?v=1-zm2EvFr-g
نظر خوانندگان:
■ به گمانم آقای اتفاق با کمی بی‌دقتی، وارد دوگانه «هندوانه و کولر آبی» شده‌اند. در همین گفتگویی که مورد استناد ایشان قرار گرفته، آقایان فاضلی و میان‌آبادی، روی دو دو گانه کاملا متفاوت بحث کرده‌اند. دوگانه نخست «گندم- هندوانه» است و دوگانه دوم «آب شرب و کولر آبی»! در دوگانه اول حکومت و ذینفعان برای آنکه حماقت مستتر در شعار خودکفایی و تداوم فاجعه‌بار کشت گندم در زمین‌های آبی را بپوشانند، هندوانه را به عنوان آفتابه دزد و موجودی که آب را می‌بلعد، پیش می‌اندازند تا گندم موذی را بپوشانند! در دوگانه دوم، با اشاره به درخواست حکومت به کاهش مصرف در خانه، از بی‌کفایتی حکومتی که کشور را در سطح تکنولوژیک ۶۰ سال پیش منجمد کرده، با اشاره با حجم آبی که کولرها می‌بلعند، رونمایی می‌شود. یعنی کولر در مقابل آب شرب و هندوانه در مقابل گندم! بدون آنکه بتوان چیزی را با فاکتورگیری ، حذف کرد!
با ارادت پورمندی
■ ۱) درود آقای پورمندی عزیز.
درباره انتقاد از حکومت: پیش از هر چیز توصیه میکنم که نوشته بنده را درباره «اصلاح‌طلبان و مسئله آب» مطالعه بفرمایید.
در آنجا شرح داده‌ام که از مجموع ۳۶ سال حاکمیت جمهوری اسلامی پس از خاتمه جنگ (از ۶۸ به بعد)، اصلاح‌طلبان تاکنون ۲۵ سال (ربع قرن) در مسند قدرت بوده‌اند. به علاوه خود جناب فاضلی نیز ۴ سال از این ۲۵ سال در حوزه آب با نظام حکمرانی همکاری داشته‌اند. به عنوان نمونه پروژه ۴۶ هزار هکتاری آبیاری دشت سیستان، که مورد نقد ایشان است، در سال ۱۳۹۴ و در زمان همکاری فاضلی با دولت کلید خورده بود. اما امروز، یعنی در سال ۱۴۰۴، فاضلی با شگفتی از پروژه‌های شکست خورده‌ی ده سال پیش و هدر رفتن منابع در سیستان و بلوچستان یاد می‌کند و منتقد آن‌هاست. گویی اصلاح‌طلبان به عنوان یک توریست، تازه وارد این کشور شده‌اند و نخستین بار است که با چنین پدیده‌ای مواجه می‌شوند. از نگاه من جناب فاضلی نماینده تمام عیار رویکرد اصلاح‌طلبی در ایران هستند. اصلاح‌طلبانی که ربع قرن در مسند قدرت بوده‌اند و همواره از موضع اپوزیسیون و منتقد درباره عملکرد حاکمیت طی ۳۶ سال گذشته سخن می‌گویند. میان‌آبادی در آن جلسه به درستی درباره تعارض منافع سخن میگوید. اما مگر اصلاح‌طلبان همواره یکی از عوامل و طرفین این تعارض منافع در قوه مجریه و مجلس نبوده‌اند؟
۲) درباره آب: نکته نهفته در بحث بنده «ذینفعان» هستند. «گندم- هندوانه» یک دوگانه جعلی است و هدف از آن گمراه کردن ذهن مخاطب است. «گندم- هندوانه» ذینفعان مشترکی دارد و لازم است تا درباره ذینفعان خاص آن‌ها سخن گفته شود. دوگانه جعلی بعدی «آب شرب و کولر آبی» است که ذینفعان آن‌ها عامه مردم هستند. در آن نشست، ایجاد این دوگانه‌های جعلی سبب می‌شود که دست آخر، «مردم عادی» به عنوان ذینفعان کولر آبی، به اندازه «شرکت‌های کشت و صنعت خاص» مقصر جلوه داده شوند.
فاضلی در حوالی دقیقه 02:26:10 گفتگوی یادشده، به وضوح تاکید دارد که «اهمیت و اولویت رسیدگی به مسئله آب کشاورزی و کم اهمیت بودن آب شرب در برابر آن» صرفا یک «افسانه» است. درحالی‌که علت‌العلل مسئله اب در کشور کشاورزی است. بحران آب در کشاورزی خلق می‌شود و در پروژه‌های آبی رانتی به ثمر می‌نشیند.
۳) راهکارها: راهکارهای «من‌درآوردی» فاضلی در بخش‌های پایانی این گفتگو، اوج این اغتشاش فکری عامدانه است. توصیه می‌شود که «دانشگاه» و «معدن‌چی» و «دولت» و «کشاورز» و غیره، در یک ساختار نامعلومی با هم تعامل داشته باشند تا مسئله آب حل شود. یعنی اختراع دوباره چرخ گاری.
با احترام - اتفاق
■ آقای اتفاق گرامی! سپاس از پاسخ. من در فکر دفاع از فاضلی و اصلاح طلبان نیستم و در حد توانم، نقش او ، از جمله در رابطه با بدفهمی از آرای داگلاس نورث، جریان روزه گشایی را نقد کرده‌ام. تا آنجایی که دنبال کرده‌ام، همه تفاهم داریم که ریشه اصلی بحران و ورشکستگی آبی در شعار خود کفایی و تخصیص ۹۰ در صد آب به بخش کشاورزی نهفته است که به قول درست شما سهم آن در تولید ناخالص ملی حدود ده در صد است. اما در هر دو حوزه آب شرب و آب کشاورزی، به نظر می‌رسد که عمدی در کار است تا صورت مساله درست مطرح نشود. سوال این است که چند درصد از این نود درصد، صرف گندم و برنج می شود و چند درصد صرف هندوانه؟ و آیا گرفتاری اصلی گندم است یا هندوانه؟ به نظرم هم فاضلی و هم میان‌آبادی در این رابطه دست روی نقطه درستی گذاشتند که نباید مورد مخالفت شما باشد. این حقیقتی است که افسانه هندوانه به مخفی کردن فاجعه گندم کمک می‌کند و شاید به همین خاطر ساخته شده باشد!
در مورد دوگانه دوم هم، کماکان با برداشت شما مشکل دارم. تاکید بر کولر آبی اتفاقا از سوی میان‌آبادی صورت گرفته است. پیام او هم روشن است: یقه مردم را نگیرید که چرا بیشتر از ۱۳۰ لیتر در روز مصرف می‌کنند، فکری به حال کولرهای آبی و تکنولوژی دوره استالین! بکنید. او وکیل کولر نیست، از موضع وکیل مردم، یقه کولر را می‌گیرد. بعید می‌دانم که در مورد میزان مصرف آب در کولر ها، حرف پرتی زده باشد.
در مورد ذینفعان، مستقل از گندم و هندوانه، به گمانم گفتگوی آزاد با فاضلی و میان‌آبادی بسیار روشنگر و تا آن حد تکان دهنده بود که مهدی احمدی را هم دچار شوک کرد. در اینجا باید منصف باشیم و بپذیریم که مساله ذینفعان و تعارض منافع را هر دو خوب بیان کردند و فاضلی هم کم نگذاشت. من به دقایق مورد اشاره شما مراجعه کردم. به گمانم یا شما سریع گوش دادید و یا مطلب در جای دیگری گفته شده است. تعامل بین بخشی، برای غلبه بر ورشکستگی آبی و فراتر از آن، برای تدوین حکمرانی آبی درست، آیا امری بدیهی نیست؟ بحث ساختار این تعامل البته مقوله دیگری است که باید در جای خود مطرح شود
با ارادت پورمندی
