خامنه‌ای گزینه‌های اندکی پیش رو دارد
مصطفی سالم، سی‌ان‌ان
دوشنبه ۳۰ ژوئن ۲۰۲۵
در طول نزدیک به چهار دهه، آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، از پس ناآرامی‌های داخلی، بحران‌های اقتصادی و جنگ‌ها برآمده است. اما حملات بی‌سابقه اسرائیل و ایالات متحده به ایران، بزرگ‌ترین چالش دوران رهبری او به شمار می‌رود.
تصمیمی که او در گام بعدی اتخاذ می‌کند، پیامدهای گسترده‌ای برای ایران و دیگر کشورهای خاورمیانه خواهد داشت. اما شدت این حملات چنان بوده که گزینه‌های اندکی برایش باقی گذاشته است؛ آزمونی بزرگ برای رهبر ۸۶ ساله‌ای که از نظر جسمانی رو به ضعف رفته و جانشینی هم برای خود تعیین نکرده است.
ابعاد خسارت‌هایی که به رژیم تحت رهبری خامنه‌ای وارد آمده، هنوز به‌طور کامل روشن نیست، اما حملات کانون قدرت آ» را هدف گرفته‌اند. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نیروی نظامی کلیدی که حافظ آرمان‌های انقلاب اسلامی است، شماری از فرماندهان باسابقه‌اش را از دست داد. تأسیسات هسته‌ای ایران، که در آنها اورانیوم با غنای نزدیک به سطح تسلیحاتی غنی‌سازی می‌شد، به‌شدت آسیب دیدند و دانشمندان برجسته‌ای که پیش‌برنده این برنامه بودند، ترور شدند.
گروه‌های مسلح نیابتی منطقه‌ای وابسته به خامنه‌ای پیش از این نیز از حملات اسرائیل به‌شدت آسیب دیده بودند، و میلیاردها دلاری که صرف برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی شده بود، ظرف تنها ۱۲ روز نابود شد – زخم اقتصادی دیگر در زمانی که ایران تحت تحریم‌ها و تورم سرسام‌آور قرار دارد.
ضربات اسرائیل چنان عمیق و مؤثر بود که خامنه‌ای در طول جنگ، سخنرانی‌هایش را از مکانی نامعلوم انجام داد؛ نشانه‌ای از تداوم نگرانی نسبت به امنیت شخصی خود. او در مراسم تشییع جنازه ده‌ها فرمانده نظامی و دانشمند هسته‌ای ترور‌شده که روز شنبه با حضور صدها هزار نفر در سراسر کشور برگزار شد، شرکت نکرد.
و چند روز پس از آن‌که آتش‌بس به اجرا درآمد، تازه رهبر جمهوری اسلامی در پیامی ویدیویی که لحنی سرسختانه داشت، خطاب به مردم ایران سخن گفت.
خامنه‌ای در این پیام گفت: «این رئیس‌جمهور (دونالد ترامپ) آن حقیقت را برملا کرد – او به‌روشنی نشان داد که آمریکایی‌ها تنها زمانی رضایت می‌دهند که ایران به‌طور کامل تسلیم شود، نه چیزی کمتر از آن.» او همچنین – چنان‌که قابل پیش‌بینی بود – اعلام پیروزی بر اسرائیل و آمریکا کرد؛ پیامی که با واکنشی صریح از سوی ترامپ مواجه شد.
ترامپ گفت: «ببین، تو مردی باایمان هستی، مردی که در کشورت احترام زیادی دارد. باید حقیقت را بگویی. شما حسابی شکست خوردید.»
خامنه‌ای که زمانی رهبر چابکی بود و با استفاده از مانورهای سیاسی و اقتصادی بقای رژیمش را تضمین می‌کرد، اکنون بر نظامی فرسوده و انعطاف‌ناپذیر حکمرانی می‌کند. با وجود ابهام در جانشینی‌اش، وضعیت نامعلوم برنامه هسته‌ای، و ضعف آشکار گروه‌های نیابتی‌اش، با انتخابی سرنوشت‌ساز روبه‌روست: یا همان رژیم پیشین را بازسازی کند، یا در را به‌روی تغییر بگشاید – تغییری که ممکن است حاکمیت او را تهدید کند.
تسلیم در کار نیست
در طول دهه‌ها، خامنه‌ای با مجموعه‌ای از چالش‌های بی‌امان مواجه شده که مجموعاً رژیم او را شکل داده‌اند.
او در سال ۱۳۶۸ رهبری کشوری را به‌عهده گرفت که بر اثر جنگ با عراق ویران و منزوی شده بود، و با وظیفه دشوار بازسازی اقتصادی و اجتماعی ایران روبه‌رو بود. او باید با مخالفت‌ها و رقابت‌های درونی در ساختار پیچیده روحانیت ایران کنار می‌آمد، با فشارهای سخت اقتصادی بین‌المللی مقابله می‌کرد و در عین حال، اصول انقلابی همچون «استقلال» و «حاکمیت ملی» را حفظ می‌کرد.
او در حالی که حمایت مردمی از رژیمش به‌شدت کاهش یافته، سرکوب‌های سخت‌گیرانه‌ای را در داخل کشور اعمال کرده است — به‌ویژه در زمانی که معترضان طرفدار حقوق زنان، هفته‌ها در واکنش به مرگ یک زن در بازداشت «گشت ارشاد» تظاهرات کردند، و نیز در سال ۱۳۸۸ زمانی که اعتراضات گسترده‌ای در واکنش به اتهام تقلب انتخاباتی سراسر کشور را فراگرفت.
گروه‌های تبعیدی ایرانی رسانه‌هایی ۲۴ ساعته تأسیس کرده‌اند که به پخش تبلیغات ضد‌نظام و پیام‌های جدایی‌طلبانه پرداختند و اطلاعات محرمانه‌ای از برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی را افشا کردند. به‌نظر می‌رسد که سازمان‌های جاسوسی اسرائیل به‌شدت در ایران نفوذ کرده‌اند؛ دانشمندان هسته‌ای را ترور کرده‌اند و حملات سایبری به زیرساخت‌های کشور انجام داده‌اند.
اما تا پیش از این، هیچ‌گاه — حتی یک بار — قوی‌ترین ارتش جهان مستقیماً به کشور او حمله نکرده بود، و هیچ رئیس‌جمهور آمریکایی در یک پست در شبکه‌های اجتماعی درباره ترور احتمالی‌اش صحبت نکرده بود.
حملات اسرائیل و آمریکا به ایران — که مدت‌ها انتظارش می‌رفت ولی بسیاری وقوع آن را بعید می‌دانستند — تنها دومین بار از زمان انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ بود که یک کشور خارجی مستقیماً به ایران حمله کرد؛ نخستین بار، حمله عراق در دهه ۱۹۸۰ به رهبری صدام حسین بود.
دو اهرم اصلی قدرت خامنه‌ای در سیاست خارجی — برنامه پیشرفته هسته‌ای و شبکه‌ای از گروه‌های نیابتی که اسرائیل را دربر گرفته بودند — اکنون فلج شده‌اند.
در داخل کشور، خامنه‌ای همچنان قدرتمندترین شخصیت ایران است؛ با اتکا به پایگاه وفادار حامیان و نهادهایی که به‌منظور حفظ اقتدار او ساخته شده‌اند. اما در حالی که ایران از شدت حملات اخیر گیج و آشفته شده و خامنه‌ای در خفا به سر می‌برد، این رهبر کهنسال ممکن است برای حفظ آرمان‌های محافظه‌کارانه انقلاب، سرکوب‌های بیشتری را در پیش بگیرد.
علی واعظ، مدیر پروژه ایران در «گروه بین‌المللی بحران» می‌گوید: «دکترین ایران بر پایه نمایش قدرت در منطقه و بازدارندگی در برابر دشمنان بنا شده بود، اما آن اولی از بین رفته و دومی شکست خورده است. در قیاس با هدفی حداقلی — بقا — رژیم فعلاً دوام آورده تا روز دیگری بجنگد، اما بی‌تردید تضعیف شده است.»
واعظ افزود: در میانه این هرج‌ومرج، جمهوری اسلامی اکنون باید با این مشکلات داخلی و خارجی روبه‌رو شود، و این نیازمند «بازاندیشی اساسی‌تری است از آنچه خامنه‌ای احتمالاً حاضر به انجامش باشد.»
او ادامه داد: «حتی اگر در جبهه نظامی سکوت برقرار باشد، در درون ساختار قدرت باید حساب‌کشی صورت گیرد و احتمالاً در پشت پرده تقصیرها به گردن یکدیگر انداخته می‌شود. شکست اطلاعاتی، فراگیر بوده، سطوح بالای فرماندهی نظامی از میان رفته، و ایران هنوز باید با چالش‌های عمیقی که پیش از جنگ هم وجود داشتند دست‌وپنجه نرم کند — از جمله اقتصادی بحرانی، و نارضایتی گسترده سیاسی و اجتماعی.»
بی‌اعتمادی عمیق
در شرایطی که با فشاری بی‌سابقه و گزینه‌هایی محدود روبه‌رو شده، خامنه‌ای — که پیش‌تر با صدور یک فتوای مذهبی ساخت سلاح هسته‌ای را حرام اعلام کرده بود — ممکن است اکنون به این نتیجه برسد که بهترین راه دفاع از خود، تسلیحاتی کردن برنامه هسته‌ای ایران است. مجلس ایران هفته گذشته تمایل خود را برای قطع همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرد.
توسعه یک بمب هسته‌ای، تغییری بزرگ در موضع رسمی جمهوری اسلامی خواهد بود — اسرائیل مدعی است حمله‌اش برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای صورت گرفت، اما تهران همواره تأکید کرده است که برنامه هسته‌ای‌اش صرفاً اهداف صلح‌آمیز دارد.
وقتی از دونالد ترامپ پرسیده شد که اگر گزارش‌های اطلاعاتی نشان دهند ایران ممکن است اورانیوم را تا سطحی نگران‌کننده غنی‌سازی کند، آیا دوباره ایران را بمباران خواهد کرد، پاسخ داد: «قطعاً، بدون هیچ تردیدی.»
با این حال ترامپ ادعا کرد که «آخرین چیزی که اکنون ایران به آن فکر می‌کند، سلاح هسته‌ای است.»
یکی از گزینه‌های پیش‌روی خامنه‌ای می‌تواند بهره‌گیری از فرصتِ نادرِ شکل‌گیری اتحاد ملی در برابر حملات اسرائیل باشد؛ مثلاً از طریق معرفی اصلاحات بیشتر. او در سخنرانی‌اش، این لحظه را به‌عنوان نشانه‌ای از قدرت جمعی ملت توصیف کرد.
خامنه‌ای گفت: «به لطف پروردگار، ملتی نزدیک به ۹۰ میلیون نفر، همچون یک تن واحد ایستادند – متحد در صدا و هدف – شانه به شانه، بی‌هیچ اختلافی در خواسته‌ها و نیت‌ها.»
اما همان‌طور که علی واعظ استدلال می‌کند، خامنه‌ای احتمالاً تمایلی اندک برای بازاندیشی بنیادین در سیاست و اقتصاد دارد. همین محافظه‌کاری همچنین ممکن است مانع تحقق گزینه‌ای دیگر شود: بهره‌گیری از فضای گرم‌تر منطقه و پیگیری توافقی تازه با واشنگتن.
همسایگان عرب ایران که پیش‌تر سیاست‌های توسعه‌طلبانه تهران را تهدید تلقی می‌کردند، اخیراً رویکردی متفاوت در پیش گرفته‌اند؛ روابط خود را با جمهوری اسلامی ترمیم کرده‌اند و خواهان همکاری برای جلوگیری از درگیری‌های پرهزینه شده‌اند.
اما بی‌اعتمادی خامنه‌ای به غرب – که با خروج یک‌جانبه ترامپ از توافق هسته‌ای در نخستین دوره ریاست‌جمهوری‌اش عمیق‌تر شد – و همچنین حملات بی‌سابقه اسرائیل در ماه جاری، که تنها دو روز پیش از آغاز دور جدید گفت‌وگوهای تهران با آمریکا انجام شدند، باعث شده آینده هرگونه مذاکره‌ای با تردید روبه‌رو شود.
در تلاشی فزاینده برای بازگرداندن تهران به میز مذاکره، دولت ترامپ بحث‌هایی را درباره ارائه امکان دسترسی ایران به حدود ۳۰ میلیارد دلار برای ساخت یک برنامه هسته‌ای غیرنظامی، کاهش تحریم‌ها، و آزادسازی میلیاردها دلار از دارایی‌های مسدودشده ایران مطرح کرده است – بنا بر گزارش شبکه سی‌ان‌ان که به نقل از چهار منبع آگاه منتشر شد. ترامپ این گزارش را تکذیب کرده است.
اما اگر ترامپ واقعاً خواهان توافقی با ایران است، پیام‌های عمومی غیرمتعارفش به خامنه‌ای – از جمله تهدید تلویحی به ترور او – بنا بر اظهارات مقامات ایرانی، ممکن است در نهایت روند گفت‌وگوها را از مسیر خارج کند.
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، روز جمعه در پستی در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «اگر رئیس‌جمهور ترامپ واقعاً خواهان توافق با ایران است، باید لحن توهین‌آمیز و غیرقابل‌قبول خود علیه آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، را کنار بگذارد و دست از آزردن میلیون‌ها پیرو صادق او بردارد.»
رهبر جمهوری اسلامی در تازه‌ترین سخنرانی‌اش تصویری از پایداری شکست‌ناپذیر ارائه داد، و به ایالات متحده و اسرائیل – که هر دو دارای سلاح هسته‌ای‌اند – این پیام را رساند که اقدامات نظامی به‌تنهایی نمی‌توانند جمهوری اسلامی را، که هرچند آسیب دیده اما همچنان مستحکم است، نابود کنند. اما با نامشخص بودن جانشینی‌اش، و از دست رفتن اهرم‌های قدرتش، اکنون وظیفه سنگین تضمین بقای جمهوری اسلامی که از پیشینیان به ارث برده، بر دوش اوست.
