۱۵دسامبر، روز جهانی زبان‌های ترکی

یونسکو ۱۵ دسامبر را روز جهانی خانواده زبان‌های ترکی اعلام کرد

چهل و سومین اجلاس یونسکو که از ۳۰ اکتبر تا ۱۳ نوامبر ۲۰۲۵ به مدت ۱۵ روز در شهر سمرقند ازبکستان با شرکت کشورهای عضو یونسکو بر گزار شد با پیشنهاد ترکیه و همراهی ۲۶ کشوردیگر، یونسکو تصمیم گرفت و روز ۱۵ دسامبر را «روز جهانی خانواده زبان‌های ترکی» اعلام کرد. این روز مصادف است با روز رمزگشائی از کتیبه‌های «اورخون-ینی‌سئی» که قدیمی‌ترین خط مشترک ترک‌ها نیز محسوب می‌شود.

کتیبه‌های اصلی اورخون (بیلگه قاعان، کول تیگین و تونیوقوق) درسال ۱۸۸۹ توسط «نیکلای یادرینتسف» محقق روس در دره اورخون مغولستان کشف شدند و در سال ۱۸۹۳ زبان‌شناس دانمارکی «ویلهلم تامسون» از خط رونی ترکی این کتیبه‌ها (که شبیه خط رونی اسکاندیناوی می‌باشد) رمزگشائی کرد. بعد‌ها در کنار رودخانه ینی‌سئی در جنوب سیبری سنگ نوشته‌هائی با خط مشابه پیدا شده‌اند بدین‌جهت مجموع آنها به کتیبه‌های اورخون-ینی‌سئی معروفند. کتیبه‌های اورخون-ینی‌سئی در قرن هفتم میلادی و در دوره خاقانات گوگ‌تورک‌ها نوشته شده‌اند.

انتخاب ۱۵ دسامبر به عنوان روز جهانی خانواده زبان‌های ترکی توسط یونسکو را مقایسه کنید با سیاست اختناق فرهنگی‌زبانی جمهوری اسلامی ایران در باره زبان مادری ترک‌ها آذربایجانی که لااقل یک سوم جمعیت ۹۰ میلیونی ایران را تشکیل می‌دهند.
مخالفت با تدریس دو ساعته ادبیات زبان‌های مادری

نمایندگان مجلس شورای اسلامی ایران در نشست علنی چهارشنبه، هشتم اسفندماه ۱۴۰۳ با طرح «تدریس ادبیات زبان‌های محلی و قومی در مدارس کشور» مخالفت کردند.

طرح تدریس هفتگی دو ساعته ادبیات زبان‌های مادری در مدارس ایران با رای مخالف ۱۳۰ نماینده از مجموع ۲۴۶ نماینده حاضر در مجلس رد شد. همچنین ۱۰۴ نماینده به این طرح رای موافق و ۵ تن نیز رای ممتنع دادند.

محمد مهدی شهریاری، عضو کمسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس و یکی از نمایندگان مخالف این طرح، آموزش ادبیات زبان‌های مادری در مدارس را در تعارض با “تمامیت ارضی” ایران معرفی کرده است.

از سوی دیگر، علیرضا نوین، رئیس مجمع نمایندگان آذربایجان شرقی و از نمایندگان حامی این طرح در گفتگو با خبرگزاری تسنیم در این باره اظهار کرد: طرح تدریس زبان‌های قومی و محلی طبق اصل ۱۵ قانون اساسی برای رأی‌گیری به مجلس ارائه شد. این طرح شامل ۲ ساعت آموزش هفتگی بود، اما نماینده دولت به‌عنوان مخالف سخنرانی کرد و اکثریت نمایندگان نیز همسو با دولت، آن را تصویب نکردند.

نماینده تبریز، اسکو و آذرشهر در مجلس با انتقاد از مخالفت دولت نسبت به آموزش‌ چندین ساعته ادبیات زبان‌های مادری در مدارس، افزود: اینکه تمامی روسای‌جمهور در انتخابات وعده‌ اجرای اصل ۱۵ را می‌دهند و پس از حضور در رأس قوه مجریه خلف وعده می‌کنند، دردی آشنا برای آذربایجانی‌ها است و حداقل انتظار می‌رفت در کابینه‌ای که آقای پزشکیان رئیس آن است، نماینده دولت در مجلس در مخالفت با تدریس زبان‌ ترکی و سایر زبان‌های اقوام ایرانی در مدارس نطق نکند.

نوین تاکید کرد: نباید به اصل ۱۵ با نگاه امنیتی نگریست و اجازه داد رویکرد انحصارطلبانه‌ی فرهنگستان زبان فارسی و شورای عالی انقلاب فرهنگی، حق میلیون‌ها ایرانی را پایمال کند.

سال‌هاست که آذربایجانی‌های جنوب ارس شرایط زیستی خود را با هم‌زبانان خود در شمال ارس مقایسه می‌کنند و می‌بینند که طی سی و پنج سالی که آنها استقلال مجدد خود را به‌دست آورده‌اند در حال رسیدن به استاندارد زندگی در سطح کشورهای اروپائی هسنند و شهر باکو را تبدیل به دوبی قفقاز کرده‌اند اما در سایه بی‌کفایتی حکومت اسلامی در ایران مردم تبریز اسیر اختناق فرهنگی، گرفتار توفان‌های نمک دریاچه ارومیه خشکانده شده، خفگی از استنشاق دود مازوت‌سوزی در نیروگاه تبریز، قطع مکرر گاز و برق و فقر ناشی از فساد، نا کارآمدی، تورم و گرانی هستند.

در دنیای اینترنت با گردش آزاد اطلاعات و پیشرفت هوش مصنوعی همه ملل در حال پیشرفت هستند و در همسایگی ایران کشورهای ترک در همه زمینه‌ها منجمله فرهنگ و زبان با سرعت پیشرفت می‌کنند. در حال حاضر شش زبان ترکی درکشورهای عضو «سازمان دولت‌های ترک»، زبان رسمی می‌باشد که عبارتند:

۱. ترکیه: ترکی استانبولی
۲. آذربایجان: ترکی آذربایجانی
۳. قزاقستان: ترکی قزاقی
۴. قیر قیزستان: ترکی قرقیزی
۵. ازبکستان: ترکی ازبکی
۶. ترکمنستان: ترکی ترکمنی

علاوه بر اینها زبان ترکی اویغوری نیز در ترکستان شرقی یعنی همان ایالت سین کیانگ چین زبان رسمی است. در همه این کشورها به‌علاوه در روسیه، ایران، اروپای شرقی، افعانستان و عراق زبان‌های دیگر ترکی نیز وجود دارند. به‌عنوان مثال در ایران غیر از ترکی آذربایجانی و ترکی ترکمنی، زبان‌های ترکی قشقائی و ترکی خلجی نیز رایج است که قشقائی‌ها اغلب در استان فارس و خلج‌ها در خلجستان یعنی شمال استان قم متشکل از ۶۴ آبادی ساکن هستند. مجموعا در دنیا بیش از سی زبان زنده ترکی وجود دارد و بیش از ۲۰۰ میلیون نفر به این زبان‌ها حرف می‌زنند.

در ادامه تلاش دولت‌های ترک برای تقویت زبان ترکی روز ۷ اکتبر ۲۰۲۵ در اجلاس «سازمان دولت‌های ترک» درشهر«قبه‌له» در شمال جمهوری آذربایجان که با شرکت روسای جمهور ترکیه، آذربایجان، قزاقستان، قیرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان تشکیل شده بود رسم‌الخط متحد ترکی معرفی شد. از سال ۲۰۲۴ شورائی از زبان‌شناسان ترکیه برای تدوین خط متحد ترکی کار می‌کردند. این خط متحد از ۳۴ حرف لاتین تشکیل شده که با تلفظ زبان‌های ترکی تطبیق داده شده و هدف ازآن ایجاد وحدت فرهنگی بین کشورهای ترک می‌باشد. ترکیه در سال ۱۹۲۰ خط لاتین را پذیرفته و آذربایجان و ترکمنستان نیز بعد از فروپاشی اتحاد شوروی در سال ۱۹۹۱، خط لاتین را جایگزین خط سیریلیک کردند اما قیرقیزستان، ازبکستان و قزاقستان هنوز از خط سیریلیک نیز استفاده می‌کنند. در اجلاس شهر «قبه له» در۷ اکتبر ۲۰۲۵، رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه اعلام کرد که ترکیه در به‌کار بردن خط متحد ترکی پیشقدم است و کتاب‌هائی از چنگیز آیتماتف و اوغوزنامه با این خط چاپ شده و در اختیار نمایندگان سازمان دولت‌های ترک قرار گرفته است.

اوغوزنامه‌ها که تعدادشان بیش از سی کتاب می‌باشند به اسطوره‌ها و کتاب‌های تاریخی ترک‌های اوغوز اطلاق می‌شود از جمله معروف‌ترین اوغوزنامه‌ها می‌توان از کتاب‌های اسطوره اوغوزخان، ده ده قورقود، سلجوق نامه و تاریخ غازانی (جامع التواریخ رشیدالدین فضل‌اله همدانی که به دستور غازان‌خان در تبریز نوشته شده)، نام برد. اوغوزخان یک شخصیت اسطوره‌ای است و جد بزرگ ترکان اوغوز محسوب می‌شود.

چنگیز آیتماتف هم برجسته‌ترین نویسنده قیرقیز می‌باشد که جایگاه خاصی در ادبیات ترک دارد. بعضی از آثار چنگیز آیتماتف از جمله رمان معروفش «الوداع گل ساری» به زبان فارسی نیز ترجمه شده‌اند. وی در عین حال دیپلمات و نماینده قیرقزستان در یونسکو بود که در سال ۲۰۰۸ فوت نمود.

انتخاب خط متحد ترکی با رسم‌الخط لاتین، آشکارا به معنی رقابت با فرهنگ روسی در کشور‌های آسیای مرکزی و حذف خط سیریلیک روسی از سیستم آموزشی سازمان دولت‌های ترک می‌باشد که خوشایند روس‌ها نیست زیرا روس‌ها اهداف اقتصادی و امنیتی را هم در پشت تغییر خط احساس می‌کنند به ویژه اینکه سازمان دولت‌های ترک به تدریج به یک بلوک سیاسی، اقتصادی و زبانی و فرهنگی قدرتمند تبدیل می‌گردد. الهام علیف بعد از انتخاب شدن خط متحد ترکی سخنرانی مبسوطی در دفاع از زبان ۵۰ میلیون ترک آذربایجانی که به زبان ترکی آذربایجانی حرف می‌زنند، ایراد نمود و از جمله گفت من شرایط آذربایجانی‌ها در سایر کشور‌ها را زیر نظر دارم، زبان مادری آنها به محاوره روزانه محدود شده و پر از لغات بیگانه است، این وظیفه حکومت جمهوری آذربایجان است که از زبان مادری ۵۰ میلیون آذربایجانی دفاع کند.

جمهوری آذربایجان ده میلیون نفر جمعیت دارد و وقتی الهام علیف صحبت از ۵۰ میلیون آذربایجانی می‌کند، همه متوجه می‌شوند که منظور وی آذربایجانی‌های ایران است. هنگامی که رئیس جمهور آذربایجان نگران از بین رفتن زبان مادری آذربایجانی‌ها می‌شود، رگ گردن ایرانشهری‌ها سیخ می‌شود. آنان به جای «جمهوری آذربایجان» اصطلاح مجعول «حکومت باکو» را به کار می‌برند و نمایندگان تحمیل شده به ملت در مجلس شورای اسلامی نیز، با آموزش زبان مادری آنهم فقط دو ساعت در هفته مخالفت می‌کنند.

ناسیونالیسم ایرانی

ناسیونالیسم ایرانی در سه مقطع تاریخی در دوران معاصر مطرح شده است. اولین‌بار این نوع ناسیونالیسم قبل از انقلاب مشروطه و توسط کسانی مطرح شد که از ایده «دولت-ملت» واحد و متمرکز به جای «ممالک محروسه ایران»، دفاع می‌کردند و آن را تنها وسیله ترقی و تجدد می‌دانستند، بعد از مشروطه، گردانندگان مجله‌های کاوه و ایرانشهر در آلمان، این ایده را ترویج می‌کردند و حسین کاظم‌زاده ایرانشهر از طرفداران سر سخت آن بود. در دوره رضا شاه نیز محمود افشار یزدی جاعل اصطلاح «پان‌ایرانیسم» راه حسین کاظم‌زاده معروف به «کاظم‌زاده ایرانشهر» را ادامه داد اما این نوع ناسیونالیسم هنگام اشغال ایران در سال ۱۹۴۱ توسط متفقین، کارکرد نداشت و هیچ کس سنگی بر اشغالگران پرتاب نکرد.

بار دوم ناسیونالیسم ایرانی با الهام از ناسیونالیسم عربی عبد الناصردر مصر ومتاثر از جنبش‌های ضد استعماری، درمقطع ملی شدن صنعت نفت اوج گرفت و ایرانی گری و دفاع از خاک و نفت ایران اصلی‌ترین شعار پان ایرانیست‌ها شد که در جبهه ملی محمد مصدق گرد هم آمده بودند.

سومین اوج‌گیری ناسیونالیسم ایرانی در حال حاضر می‌باشد که در اثر شکست پروژه حکومت اسلامی در ایران مطرح می‌شود و ناسیونالیسم ایرانی، جایگزین اسلام سیاسی خمینی می‌گردد. طرفداران فعلی ناسیونالیسم ایرانی که اکثرا از اصلاح‌طلبان جمهوری اسلامی هستند، خود را نه پان‌ایرانیست بلکه «ایرانشهری» معرفی می‌کنند که الهام گرفته از نظریه فلسفی «ایرانشهر»، کاظم‌زاده ایرانشهر و جواد طباطبائی می‌باشد.

نظریه ایرانشهر در فلسفه سیاسی قابل نقد و بررسی بوده اما بعد از بازگشت جواد طباطبائی به ایران، وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی ایران از این نظریه یک پروه امنیتی ساخت و به کمک چند روشنفکر نادم در سال ۲۰۰۹ چند نشریه درباره ایرانشهر به راه انداخت و کتاب‌های طباطبائی را در ابعاد وسیع توزیع نمود. بعضی از اصلاح‌طلبان جمهوری اسلامی مانند عباس آخوندی وزیر راه سابق هم نظریه جواد طباطبائی را ایدئولوژیک کردند و خود را ایرانشهری نامیدند تا این اصطلاح جا بیافتد.

آشکار است که ناسیونالیسم ایرانی به ویژه نوع ایرانشهری آن، رشد و شکوفائی زبان ترکی نه در ایران و نه در کشور‌های همسایه را بر نمی‌‌تابد. آنان از ایده «ایرانشهر» جواد طباطبائی علیه کسانی که از زبان مادری خود دفاع می‌کنند به‌ویژه علیه آذربایجانی‌ها که به تبعیض زبانی و فرهنگی اعتراض می‌کند به عنوان حربه تئوریک به کار ببرند و با تجزیه‌طلب نامیدن غیر فارس‌ها سرکوب‌شان را مجاز کنند. اما این تلاش‌ها که بعضا چاشنی نژادپرستی دارند، نتوانسته‌اند مانع رشد زبان و فرهنگ ترکی در کشورهای ترک زبان و همچنین در خود آذربایجان ایران بشوند. تحقیقات میدانی که اخیرا توسط دو محقق بنام‌های کریم مهدی و رضا مهدی انجام گرفته و در شماره ۱۹ مجله تریبون چاپ سوئد آمده، نشان می‌دهد که طی ده سال گذشته، فرهنگ ترکی در میان آذربایجانی‌ها گسترده شده و محبوبیت چشمگیر یافته و اکنون اکثر افراد آگاه، به ترک بودن خود افتخار می‌کنند و از زبان، تاریخ و فرهنگی ملی خودشان دفاع می‌کنند.

صحنه‌ای نمایش کوراوغلو در تبریز

مسئولین رادیو و تلویزیون آذربایجان شرقی پیشرفت زبان ترکی را برنمی‌تابند و به اشکال مختلف می‌کوشند هویت فرهنگی آذربایجانی‌ها را نیز انکار نمایند که آخرین نمونه آن اظهارات جنجالی، اکبر رضائی مدیر کل رادیو تلویزیون آذربایجان شرقی بود که «رقص آذربایجانی» را امری غیرمرتبط با فرهنگ آذربایجان توصیف کرد و بلا فاصله با مخالفت عمومی آذربایجانی‌ها مواجه شد. رقص آذربایجانی بعد از به‌صحنه در آمدن نمایشنامه ستارخان و حماسه کوراوغلو با بازیگری چند صد هنرمند زن و مرد که صحنه‌ها را با رقص‌های فردی و دسته‌جمعی با موسیقی ملی آذربایجانی به شیوه اوپرا اجرا می‌کردند، در تبریز با استقبال عموم مواجه شد و این هنرمندان محبوبیت فوق‌العاده بین مردم کسب کردند که خوشایند مقامات جمهوری اسلامی نبود و آنان تلاش کردند مانع ادامه نمایش‌های موزیکال حماسی و تاریخی بشوند و اکبر رضائی نیز علیه رقص آذربایجانی موضع‌گیری کرد.

به ‌دنبال اظهارات اکبر رضائی، پلتفرم «کارزار»، میزبان یک کمپین آنلاین با عنوان «درخواست استعفاء یا عزل مدیرکل صداوسیمای آذربایجان شرقی» شد؛ کارزاری که به ‌سرعت مورد توجه کاربران قرار گرفت و در مدت کوتاهی، هزاران امضا پای آن نشست و بعد از دو هفته مسئولین مرکزی تلویزیون مجبور شد اکبر رضائی را برکنار و ایوب نصیری را به سرپرستی رادیو و تلویزیون آذربایجان شرقی بگمارند با این توصیه که رادیو و تلویزیون آذربایجان شرقی باید فرهنگ اسلامی را نه تنها در منطقه، بلکه در قفقاز و کشورهای همسایه نیز گسترش دهد.

برکناری اکبر رضائی، یک پیروزی برای دوستداران فرهنگ و هنر آذربایجان است و برکنارکردن او دراثر فشارافکار عمومی عملی شده است و نشان می‌دهد که طومارهای آنلاین وقتی با هزاران هزار امضاء همراه شوند می‌توانند نهادها و رسانه‌های انحصاری پر قدرت دولتی را به عقب‌نشینی وادار سازند. این شکل جدید از مبارزه مدنی به تدریج کارآیی خود را در مقابله با سانسور دولتی نشان می‌دهد.

تمرکز رهبران کشور‌های ترک بر توسعه زبان ترکی، تاثیر خود را بر ترک‌های ایران مخصوصا ترکان آذربایجان گذاشته است. علیرغم وجود اختناق فرهنگی سنگین در تبریز که توسط وزارت ارشاد اسلامی، اداره اطلاعات و اطلاعات سپاه اعمال می‌گردد، چاپ کتاب و آموزش داوطلبانه زبان ادبی ترکی بیشتر شده و نوشتن به زبان ترکی در فضای مجازی رایج گشته است. بی‌توجه به تبلیغات رادیو و تلویزیون‌های دولتی که در استان‌های آذربایجان، نوعی زبان هیبریدی را ترویج می‌کنند که می‌توان آن را «فارکی» نامید که از زبان‌های فارسی و ترکی می‌باشد.

پیشرفت زبان ترکی در کشورهای ترک‌زبان و اتحاد این کشورها در راه پیشرفت و توسعه اقتصادی و فرهنگی نیز، به‌طور مستقیم بر آذربایجانی‌ها و همه ترکان در سراسر ایران تاثیرات انکار ناپذیر دارد. به‌ویژه وقتی پیشرفت همسایگان را با عقب‌ماندگی همه‌جانبه ایران مقایسه می‌کنند، از حکومتی که به‌نام اسلام بر ایران مسلط شده خشمگین می‌شوند و این باعث می‌گردد گسل بین مرکز و پیرامون هر روز عمیق‌تر شود.

«سازمان دولت‌های ترک»

زمینه اتحاد کشورهای ترک‌زبان بلافاصله بعد از انحلال اتحاد شوروی در سال ۱۹۹۱ و استقلال جمهوری‌های آذربایجان، ترکمنستان، ازبکستان، قزاقستان و قیرقیزستان بوجود آمد و دیپلماسی فشرده‌ای بین این جمهوری‌ها و جمهوری ترکیه فعال شد و اولین نشست رهبران کشورهای ترک‌زبان در سال ۱۹۹۲ در آنکارا تشکیل گردید.

در اکتبر ۲۰۰۹ با توافقنامه نخجوان توسط کشورهای جمهوری آذربایجان، جمهوری ترکیه، جمهوری قزاقستان و جمهوری قیرقیزستان «شورای همکاری کشورهای ترک زبان» ایجاد گردید. بعداز آن ازبکستان به‌عنوان عضو دائم و در سال ۲۰۱۸ ترکمنستان عضو ناظر شورا شدند. در نشست هشتم شورا در ۱۲ نوامبر۲۰۲۱ شورای همکاری کشورهای ترک زبان، به «سازمان دولت‌های ترک»(ترک دولت‌لر تشکیلاتی) تبدیل گردید. ترکمنستان، مجارستان، قبرس ترک و سازمان همکاری‌های اقتصادی نیز به‌عنوان ناظر در جلسات سازمان دولت‌های ترک شرکت می‌کنند یعنی سازمان دولت‌های ترک ۵ عضو رسمی و ۴ عضو ناظر دارد. همچنین تا به حال ۱۵ کشور دیگر نیز تقاضای عضویت داده‌اند.

در هر نشست سازمان دولت‌های ترک اقدامات جدید تصویب می‌شوند مثلا پرچم سازمان دولت‌های ترک در نشست دوم (بیشکک ۲۰۲۲) تصویب شد؛ رنگ آبی روشن آن یادآور رنگ پرچم قزاقستان است، و نمادهای ستاره، ماه و خورشید از پرچم کشورهای عضو گرفته شده‌اند.

اهداف سازمان دولت‌های تُرک عبارت‌اند از:
- تقویت همکاری همه‌جانبه بین کشورهای عضو بر پایه تاریخ، زبان و فرهنگ مشترک.
- همکاری در زمینه‌های اقتصادی، آموزش، فناوری، حمل‌ونقل، گردشگری، بهداشت، جوانان، ورزش و غیره ...
- تأمین ثبات منطقه‌ای، تقویت همبستگی سیاسی، تبادل فرهنگی و انسانی.

سند «چشم انداز جهان ترک ۲۰۴۰» تصویب شده است که استراتژی بلند مدت سازمان را تعیین می‌کند. سازمان دولت‌های ترک با نهاد‌های بین‌المللی مانند سازمان ملل متحد، سازمان امنیت و همکاری اروپا و سازمان همکاری اسلامی، روابط نزدیک دارد.

طبیعی است که این اهداف بر جمهوری اسلامی ایران که هنوز در رویای شکست خورده، تاسیس امپراتوری شیعه در جهان است و ایران را در مقابل دنیا قرار داده و همچنین فدراسیون روسیه که با تلاش‌های نافرجام برای بازسازی قدرت متلاشی‌شده‌ی اتحاد شوروی سابق مشغول است، خوشایند نمی‌‌باشند و این دو کشور بیم آن دارند که سازمان دولت‌های ترک در روند تکاملی خود به یک نیروی تعیین‌کننده ترکی در اوراسیا تبدیل بشود و مانع دیکتاتوری سیاسی و فرهنگی آنان گردد. در مقابل آمریکا و کشورهای اروپائی، قدرت‌یابی یک بلوک ترکی بین چین و اروپا را با نگاه مثبت ارزیابی می‌کنند که می‌تواند درآینده مانع تسلط چین بر اروپا بشود.

ماشااله رزمی
۱۲ دسامبر ۲۰۲۵