اصلاح‌طلبان و مسئله آب (به عنوان یک نمونه)
شهرام اتفاق
 |
۴ مرداد ماه ۱۴۰۴ / ۲۶ جولای ۲۰۲۵
۱- مساله آب:
- حدود ۹۰ درصد آب کشور صرف کشاورزی می‌شود و حدود ۱۰ درصد باقیمانده مربوط بخش صنعت و مصرف شهروندان (اعم از شرب و بهداشتی) است. در نتیجه، مشکل اصلی آب در کشور مربوط به بخش کشاورزی است.
- سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص داخلی کشور حدود ۱۰ درصد است. بنابراین ۹۰ درصد منابع آبی کشور، صرف یک فعالیت اقتصادی کم‌ارزش به نام کشاورزی می‌شود.
- متولیان بخش کشاوری در ایران، شامل سه گروه (الف) انفال، (ب) دولت و (ج) خرده مالکان هستند:
- (الف) انفال عبارتست از دارایی‌هایی که در دوران غیبت امام معصوم، تصدی آنها بر عهده ولی فقیه قرار می‌گیرد. ستاد اجرایی فرمان امام، آستان قدس رضوی، آستان حضرت عبدالعظیم، سازمان اوقاف و امور خیریه، بنیادها و ... زیرمجموعه‌های انفال به شمار می‌روند. تعدادی از این سازمان‌ها دارای زمین‌ها و اراضی بسیار بزرگ (اعم از مصادره‌ای، وقفی و غیره) هستند و به کشاورزی مشغولند. به عنوان نمونه، «هلدینگ کشاورزی ستاد اجرایی فرمان امام»، «شرکت کشاورزی رضوی» متعلق به آستان قدس، «شرکت گسترش کشاورزی و دامپروری فردوس پارس» متعلق به بنیاد مستضعفان، در زمره این موارد هستند.
- (ب) در ایران، دولت نیز مالک مجتمع‌های کشت و صنعت است. «شرکت کشت و صنعت نیشکر هفت‌تپه» شاید شناخته‌شده‌ترین آنها باشد که مالک تقریبی ۲۴ هزار هکتار زمین است.
- (ج) بخش دیگری از کشاورزی کشور نیز، در اراضی متعلق به خرده مالکان انجام می‌شود.
- آب به عنوان اصلی‌ترین نهاده کشاورزی، تقریبا به صورت رایگان (حدود ۱ تا ۳ درصد ارزش محصول) در اختیار بخش کشاورزی قرار می‌گیرد. یعنی مبلغ پرداختی بخش کشاورزی، بابت هزینه آب تقریبا نزدیک به صفر است. بنابراین «قیمت»، از طریق سازوکار عرضه و تقاضای بازار معین نمی‌شود و نمی‌تواند ابزاری برای کنترل مصرف آب باشد.
- سیاستگذاران «کشاورزی» و «آب» و «قیمت» در ایران، همان دو گروه الف و ب، یعنی انفال و دولت هستند. آنها، معتقدند که امنیت غذایی کشور ما در گرو خودکفایی در تولید محصولات آب‌بری مانند گندم است.
- کشاورزی در ایران، تقریبا در هر سه بخش الف و ب و ج، با سطح بسیار پایین تکنولوژی انجام می‌شود و غالبا با سه گروه مشکل روبروست: اولا، ضایعات کشاورزی زیاد است، دوما مصرف آب به ازای هر تن محصول در مقایسه با تولیدکنندگان خارجی زیاد است، سوما، محصولاتی کشت می‌شود که آب زیادی مصرف میکنند و اصطلاحاً آب‌بر هستند.
- بخش کشاورزی در ایران، عمده منابع آبی کشور را می‌بلعد و بحران‌زاست. اما مشکلات کم‌آبی در ایران، عده‌ای را خوشنود می‌کند و ذینفعانی دارد. پروژه‌های آبی در کشور، پروژه‌های سدسازی، پروژه‌های آبیاری، پروژه‌های انتقال سرشاخه، پروژه‌های اکتشاف آب ژرف، پروژه‌های انتقال آب از دریای عمان، و نظایر آنها، از جمله محل‌های انتفاع ذینفعان مزبور هستند.
- بنابراین چرخه معیوب بحران آب اینطور است: «کشاورزی نابسامان» >>> «کمبود آب» >>> «اجرای پروژه‌های آبی». در تمام این چرخه، خود نظام حکمرانی و شرکت‌های وابسته به آن دخیل هستند.
۲- اپوزیسیون اصلاح‌طلبان(!!!)
- از زمان خاتمه جنگ ایران و عراق تا کنون، ۳۶ سال می‌گذرد. در طی این ۳۶ سال، بیش از «ربع قرن»، یعنی حدود ۲۵ سال قوه مجریه در اختیار جناح‌های موسوم به «کارگزاران»، «اصلاح‌طلبان»، «اعتدال و توسعه» و «ائتلاف پزشکیان» قرار داشته است و ۱۱سال باقیمانده از این ۳۶ سال هم جناح‌های موسوم به اصولگرا (احمدی‌نژاد و رئیسی) بر قوه مجریه مسلط بوده‌اند. در طی این ۳۶ سال، بخش‌های دیگری از مجموعه دولت (state)، مانند قوه مقننه، شورای شهر و شهرداری‌ها نیز به نسبت‌هایی در اختیار هر دو جناح بوده‌اند. در مقاطعی بیش‌ترین کرسی‌های مجلس در اختیار جناح «کارگزاران»، «اصلاح‌طلبان» و «اعتدال و توسعه» بوده است.
- مطالعه گذشته نشان می‌دهد که حضور طولانی‌مدت اصلاح‌طلبان (شامل هاشمی و کارگزاران، خاتمی و اصلاح‌طلبان، و روحانی و حزب اعتدال و توسعه، پزشکیان و جبهه اصلاحات) در مسندهای قدرت (اعم از ریاست جمهوری، مجلس، شورای شهر و ...) در مجموع به نتیجه فرخنده‌ای رهنمون نشده است و وضعیت کشور در همه شاخص‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی هم‌چنان رو به افول است.
- در عین حال، نمایندگان جریان‌های اصلاح‌طلب، نه تنها پاسخگوی عملکرد خود، طی یک ربع قرن گذشته نیستند، بلکه گاه و بیگاه در کسوت اپوزیسیون یا منتقد نظام حکمرانی ظاهر شده و به نقد آن می‌پردازند.
- «محمد فاضلی» نمونه بارزی از چنین رویکردی است. محمد فاضلی از مجموع ۲۵ سالی که جناح‌های موسوم به اصلاح‌طلب، قوه مجریه (و گاه مقننه و شورای شهر) را در دست داشته‌اند، به مدت ۴ سال، یعنی از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۶، مشاور وزیر نیرو و رئیس سابق مرکز امور اجتماعی منابع آب و انرژی و معاون پژوهشی مرکز بررسی‌های استراتژیک و مدیر شبکه مطالعات سیاست‌گذاری عمومی بوده است. اما طی روزهای اخیر، در پشت دوربین‌های مختلف ظاهر شده و از یک سو، مردم را نصیحت می‌کند که برای پشت سر گذاشتن بحران آب، مصرف را کاهش دهند[۱] و از سوی دیگر، منتقد نظام حکمرانی کشور در حوزه آب می‌شود.[۲]
- به عنوان نمونه، پروژه ۴۶ هزار هکتاری آبیاری دشت سیستان، در سال ۱۳۹۴ و در زمان همکاری فاضلی با دولت کلید خورده بود.[۳] اما امروز، یعنی در سال ۱۴۰۴، فاضلی با شگفتی از پروژه‌های شکست خورده‌ی ده سال پیش و هدر رفتن منابع در سیستان و بلوچستان یاد می‌کند و منتقد آن‌هاست.
- محمد درویش مدعی است که در دوران ۸ ساله ریاست جمهوری روحانی، یعنی همان زمانی که فاضلی در حوزه آب کشور مسئولیت دولتی داشته، تلاش شده تا «سند ملی امنیت غذایی» برای صیانت از آب کشور تصویب شود. اما اصلاح‌طلبان تن به این اصلاحات ندادند و در نهایت، دولت رئیسی مجاب می‌شود تا آن را تصویب کند.[۴] چرا اصلاح‌طلبان و از جمله محمد فاضلی، در زمان حضورشان در دولت، هیچ کمکی به تصویب این سند نکردند؟
- مجریان پروژه‌های آبی در کشور، همچون ذینفعان بخش انرژی در کشور، برای همه جناح‌های سیاسی در کشور شناخته شده هستند و اصلاح‌طلبان نیز، مبرای از این شناخت و ارتباطات نیستند. آیا محمد فاضلی، از «تعارض منافع» اصلاح‌طلبان در حوزه آب و انرژی کشور بی‌اطلاع است؟
- به این اعتبار، این پرسش در ذهن من (به عنوان احدی از رعایای این کشور) شکل می‌گیرد که سهم اصلاح‌طلبان در مشکلات کشور به طور عام، و مشکلات آبی کشور به طور خاص، چقدر است؟ چرا اصلاح‌طلبان همواره از موضع یک ناظر بی‌طرف خارجی (third party) سخن می‌گویند؟ و چرا منتقد وضعیتی هستند که خودشان نیز جزو مسببانش بوده‌اند؟ اگر آنها قادر به حل مشکلات بودند، پس چرا آن را حل نکردند و اگر قادر به حل مشکلات نبوده‌اند، پس چرا هر چهار سال یکبار با اشتیاق تمام تلاش می‌کردند تا مسند قدرت را تسخیر کنند؟ چرا هر چهار سال یکبار مردم را با هزار وعده و وعید پای صندوق رای می‌کشانده‌اند تا پیروز انتخابات شوند؟ آیا اصلاح‌طلبان در تمام طول این سال‌ها، در قدرت و رانت سهیم نبودند؟
۳ – مردم: مقصران همیشگی
- همواره تلاش می‌شود تا «مردم»، مقصر اصلی مشکلات کشور معرفی شوند. بنابراین توصیه‌هایی مانند «دوش ۸ دقیقه‌ای»، همچون توصیه «دمای دو درجه کمتر» برای حل مشکل انرژی کشور، سر کار گذاشتن مردم است.
- هم‌چنان‌که پیشتر گفته شد، ۱۰ درصد باقیمانده منابع آبی مربوط به مصرف شهروندان (اعم از شرب و بهداشتی) و بخش صنعت است. در این بخش نیز نابسامانی زیاد است. مثلا میدانیم که هدر رفت آب در شبکه فرسوده و نابسامان انتقال آب شرب و بهداشتی بسیار زیاد است، میدانیم که صنایع آب‌بر مانند فولاد و پتروشیمی به جای اینکه در حاشیه خلیج فارس احداث شوند، در مناطق خشک و کویری تاسیس شده‌اند، میدانیم که کولرهای آبی هدردهنده آب هستند؛ و هزاران مشکل کوچک و بزرگ دیگر. اما مسئله اصلی آب کشور، همان ۹۰ درصد کشاورزی است و ربطی به این ندارد که شما ۸ دقیقه دوش می‌گیرید یا ۱۲دقیقه. همینطور مسئله اصلی، راندمان کولر آبی نیست. تردیدی نیست که اسراف هر چیزی و از جمله اسراف در آب، عملی زیانبار است. اما بحران آب در کشور، همچون بحران انرژی در کشور، با صرفه‌جویی شهروندان حل نخواهد شد.
———————-
[۱] گفتگوی «روز صفر آب»
[۲] گفتگوی «ناگفته‌های بحران آب»
[۳] پروژه آبیاری دشت سیستان
[۴] محمد درویش – سند ملی امنیت غذایی
نظر خوانندگان:
■ آقای اتفاق عزیز. مقاله شما بسیار خواندنی است و نقش اصلاح‌طلبان را در ایجاد و ادامه بحران‌های کشور بطور منصفانه گوشزد کرده‌اید، گر چه آنها خود را «چاقوی بی‌دسته» می‌دانند. مخصوصا اشاره شما به این نکته است که عده‌ای از نابسامانی (اعم از مشکل آب، تحریم، جنگ...) سود می‌برند: «اما مشکلات کم‌آبی در ایران، عده‌ای را خوشنود می‌کند و ذینفعانی دارد. پروژه‌های آبی در کشور، پروژه‌های سدسازی، پروژه‌های آبیاری، پروژه‌های انتقال سرشاخه، پروژه‌های اکتشاف آب ژرف،... از جمله محل‌های انتفاع ذینفعان مزبور هستند».
موفق باشید. رضا قنبری. آلمان
■ سلام. وقت بخیر. من موافق این تحلیل نیستم.
اولا فاضلی انسان آگاه و درستی است. تلاش ایشان چه زمانی که در وزارت نیرو سمت داشت چه در دانشگاه و چه حالا که بیشتر پادکست‌های جامع و کاملی منتشر می‌کند یکی از افراد اگاه و جامعه‌شناس فعال در ایران است.
درست است نود در صد اب را کشاورزان مصرف میکنند، ولی باید قبول کرد که اب مثل برق به راحتی از جنوب به شمال و یا از غرب به شرق قابل انتقال نیست، کشاورزان هر جا چشمه ای و یا رودخانه‌ای وجود داشته باشد و یا با حفر چاه های عمیق نهایت استفاده را از منابع آبی میکنند، چون کثرت دارند لذا منابع بیشتری در اختیار دارند. اما سهم انفال و دولت را به درستی اشاره کرده‌اید. در پایان لینک گفتگوی آقای فاضلی را اینجا برای دیدن صحبت‌های ایشان در این خصوص می‌آورم.
مرسی. موفق باشید. رودین
گفت‌وگوی محمد فاضلی با بنفشه زهرایی
■ درود آقای قنبری عزیز. ممنون از توجه‌تان. در صورت تمایل، مشروح این مباحث را می‌توانید در لینک زیر دنبال بفرمایید:
درس‌گفتارهای اقتصاد سیاسی آب
https://shenoto.com/channel/podcast/Political-eco
سپاسگزارم - اتفاق
■ سلام جناب رودین گرامی،
شما ادبیات و واژه‌هایی «ارزشی» را به خدمت می‌گیرید که بحث را از حوزه «علمی» به حوزه «احساسی» منتقل می‌کند. «انسان درست» یا «انسان نادرست» در چارچوب بحث «اقتصاد سیاسی» نمی‌گنجد.
به علاوه، خطاکارترین انسان‌های روی زمین (دور از جان جناب فاضلی) می‌توانند بسیار «آگاه» و «زرنگ» و «باهوش» باشند.
وانگهی، اینکه یک نفر محصولات فرهنگی متعددی از جمله «پادکست» تولید کند، دلیل بر این نمی‌شود که مواضع فکری درستی داشته باشد.
اصولا عرایض بنده هیچگاه معطوف به اشخاص نیست. بلکه معطوف به افکار و جریان‌های سیاسی است. طبعا در نوشته من، آقای فاضلی صرفا مصداق یک جریان سیاسی هستند و بنده مانند همیشه احترام بسیار زیادی برای ایشان قائلم.
اجازه بفرمایید از این بحث‌های احساسی و ارزشی بگذریم و به وجه فنی بحث شما برسیم: گفتگوی «روز صفر» جناب فاضلی و بانو زهرایی در ارجاعات بنده هم بود و دست بر قضا، بنده به آن نقد بسیار داشتم. من معتقدم که دستور کار آن جلسه این بود که عمدا یا سهوا، مشکل آب کشور، به عوامل طبیعی از جمله میزان بارش باران و میزان مصرف شهروندان نسبت داده شود و قصور حکمرانی نادیده گرفته شود.
این مطالبی که میفرمایید در آن جلسه هم مطرح شد. اینکه «آب کشاورزی» استان‌های دیگر، مثل «برق» نیست که آن را از آن استان‌ها به تهران منتقل کنند. فرمایش شما منتج از ادعاهایی است که در آن جلسه مطرح شد و به دلایل زیر نادرست است:
۱) اولا در حال حاضر ۵ درصد از کشاورزی کل کشور در استان تهران انجام می‌شود. بنابراین مسئله، انتقال آب از یک استان دیگر به تهران نیست.
۲) دوما عدم توازن «اندازه شهر» با توانایی تامین آب و برق و گاز و بنزین و ...، جملگی قصور حکمران است. نه قصور مردم.
۳) سوما روند کاهش باران، همچون روند افزایش مصرف انرژی، یک دهه قبل پیش‌بینی و گزارش شده بود و حکمران نباید در مورد آب و انرژی غافلگیر (سورپرایز) می‌شد.
۴) چهارم اینکه، برخی گروه‌های ذینفع هم از این بحران‌ها منتفع می‌شوند که جزییات آن در اینجا قابل طرح نیست.
ممنونم - اتفاق
