چرا توافق‌نامه‌های ابراهیم صلح به خاورمیانه نیاوردند
ویوین نِرِیم
نیویورک تایمز / ۱۳ ژوئیه ۲۰۲۵
هفته گذشته، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، در نامه‌ای برای معرفی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور پیشین ایالات متحده، به عنوان نامزد دریافت جایزه صلح نوبل، از توافق‌نامه‌های موسوم به «توافق‌نامه‌های ابراهیم» تمجید فراوانی کرد؛ توافق‌هایی که روابط دیپلماتیک میان اسرائیل و سه کشور عربی را برقرار ساختند.
نتانیاهو در این نامه خطاب به کمیته نوبل نروژ، این توافق‌نامه‌ها را که در سال ۲۰۲۰ و با میانجی‌گری ترامپ امضا شدند، «تحولی بنیادین» خواند که «چهره خاورمیانه را دگرگون ساخت» و گامی «تاریخی در مسیر صلح، امنیت و ثبات منطقه‌ای» بود.
اما در عمل، خاورمیانه ظاهراً هیچ آگاهی‌ای از چنین پیشرفتی ندارد.
در همان هفته‌ای که نتانیاهو در واشنگتن با ترامپ و دیگر مقام‌های آمریکایی دیدار می‌کرد، ارتش اسرائیل همچنان در حال بمباران شدید نوار غزه بود، حوثی‌های یمن دو کشتی تجاری را در دریای سرخ هدف قرار دادند و جنگ داخلی وحشیانه‌ای در سودان ادامه داشت. چند هفته پیش از آن، اسرائیل و ایالات متحده در حال بمباران ایران بودند و ایران نیز با شلیک موشک واکنش نشان می‌داد. در عین حال، نیروهای اسرائیلی همچنان در خاک لبنان و سوریه حضور دارند، در پی جنگ‌هایی که تنها چند ماه پیش پایان یافتند.
در طی نزدیک به پنج سالی که از امضای توافق‌نامه‌های ابراهیم می‌گذرد، ترامپ، نتانیاهو و دیگر مقام‌های آمریکایی و اسرائیلی بارها از این توافق‌ها با امارات متحده عربی، مراکش و بحرین به عنوان «توافق‌نامه صلح» یاد کرده‌اند.
اما پژوهشگرانی که به مطالعه این منطقه می‌پردازند، می‌گویند چنین تعبیری صرفاً یک بازی زبانی است که حقیقت را پنهان می‌کند، زیرا اساساً هیچ جنگی – یا حتی هیچ خشونتی – میان اسرائیل و امارات یا بحرین رخ نداده بود. مراکش نیز، جز اعزام نیرویی نمادین به جنگ سال ۱۹۷۳، که بیش از پنجاه سال پیش رخ داد، عملاً در منازعات عربی-اسرائیلی نقشی نداشته است.
حسین ابیش، پژوهشگر ارشد مؤسسه عربی کشورهای خلیج در واشنگتن، درباره این توافق‌ها می‌گوید: «این توافق‌ها هیچ ربطی به صلح ندارند. صلح صرفاً عنوانی بود که برای تبلیغ آن‌ها انتخاب شد. اما این به این معنا نیست که چنین توصیفی معنا داشته باشد. این توافق‌ها جنگی را پایان ندادند.»
در واقع، این توافق‌نامه‌ها از کنار اصلی‌ترین منازعه منطقه‌ای – یعنی منازعه میان اسرائیل و فلسطینی‌ها – عبور کردند و میان طرف‌هایی که اصولاً در حال جنگ نبودند، اعلام سازش کردند.
از آن زمان، خودِ عبارت «صلح منطقه‌ای» به مفهومی مبهم و محل مناقشه در خاورمیانه بدل شده است. عبدال‌عزیز الغشیان، پژوهشگر سعودی و عضو ارشد غیرمقیم در «فروم بین‌المللی خلیج»، می‌گوید که بارها از حامیان توافق‌نامه‌های ابراهیم این سؤال را مطرح کرده است که: «چه کسانی در این ‘صلح منطقه‌ای’ دخیل‌اند؟» او می‌افزاید که به این نتیجه رسیده است که برای برخی، این مفهوم بر پایه «نادیده‌گرفتن کامل مسئله فلسطین» استوار است.
کاخ سفید در بیانیه‌ای خطاب به نیویورک تایمز از میراث این توافق‌نامه‌ها دفاع کرد و اعلام کرد که جنگ‌های جاری در منطقه ارتباطی با میزان اثربخشی آن‌ها ندارد.
در این بیانیه آمده است: «هیچ‌گونه تحریف تاریخ یا فریبکاری فعالان لیبرال و حامیان مالی حزب دموکرات نمی‌تواند توافق‌نامه‌های تاریخی و تحول‌آفرین ابراهیم را که توسط رئیس‌جمهور ترامپ به انجام رسید و صلح را به خاورمیانه آورد، بی‌اثر جلوه دهد. تنها رئیس‌جمهور ترامپ می‌توانست این توافق‌نامه‌های صلح را تضمین کند و او شایسته دریافت جایزه نوبل صلح است به‌خاطر تمام تلاش‌هایی که برای پایان‌دادن به جنگ‌ها و درگیری‌هایی انجام داده که هیچ رهبر جهانی دیگری از عهده آن‌ها برنیامده است.»
مقام‌های آمریکایی و قانون‌گذاران هر دو حزب، توافق‌نامه‌های ابراهیم را تحول‌آفرین دانسته‌اند که می‌تواند چهره خاورمیانه را دگرگون کند. این توافق‌نامه‌ها امکان حضور گردشگران و سرمایه‌گذاران اسرائیلی در دبی – بزرگ‌ترین شهر امارات متحده عربی – را فراهم ساختند، و شرکت‌های حوزه فناوری و انرژی نیز قراردادهای تازه‌ای امضا کردند.
روابط تجاری و همکاری‌های امنیتی میان اسرائیل و برخی کشورهای خلیج فارس پیش از این نیز به‌صورت پنهانی وجود داشت. اما توافق‌نامه‌های ابراهیم این روابط را علنی کرد و زمینه گسترش آن‌ها را فراهم ساخت.
با این‌حال، طرف‌های امضاکننده توافق‌ها در ابتدا چنین جلوه‌ای به آن‌ها نداده بودند.
نتانیاهو هنگام اعلام این توافق‌ها، از بالکن کاخ سفید گفت: «برکات صلحی که امروز آن را بنا می‌نهیم، عظیم خواهد بود. در نهایت، این توافق‌ها می‌توانند به درگیری عربی-اسرائیلی برای همیشه پایان دهند.»
ترامپ نیز در همان مراسم اعلام امضای توافق‌نامه‌ها گفت که این توافق‌ها آغازگر «طلوعی تازه برای خاورمیانه» هستند، و از آینده‌ای سخن گفت که در آن «مردمانی از همه ادیان و پیشینه‌ها در صلح و رفاه در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند.»
اما پس از خاموش‌شدن دوربین‌های خبری، صلح و رفاه البته سراسر خاورمیانه را دربرنگرفت.
توافق‌هایی برای عبور از مسئله فلسطین
اشغال کرانه باختری از سوی اسرائیل نه‌تنها کاهش نیافت بلکه عمیق‌تر هم شد؛ برخلاف آن‌چه مقام‌های اماراتی هنگام امضای توافق انتظار داشتند. در عین حال، برخی اعضای دولت نتانیاهو خواستار اشغال درازمدت نوار غزه هستند. چشم‌انداز تأسیس یک کشور فلسطینی در کرانه باختری و غزه، با پایتختی قدس – هدف دیرینه رهبران عرب – بیش از هر زمان دیگر کمرنگ به نظر می‌رسد.
توافق‌نامه‌های ابراهیم بر مبنای همکاری عربی-اسرائیلی بدون پرداختن به مسئله فلسطین بنا شده بودند، اما «همیشه اشتباه بود که از مسئله فلسطین عبور کنیم، و وقتی غزه نشان داد که این یک اشتباه بود، نباید شگفت‌زده می‌شدیم»؛ این را مارک لینچ، استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل در دانشگاه جرج واشنگتن می‌گوید. «شاید برخی را غافلگیر کرد – اما نباید می‌کرد.»
در ۷ اکتبر ۲۰۲۳، حماس – گروه شبه‌نظامی فلسطینی که بر غزه حکومت می‌کرد و از حمایت ایران برخوردار بود – حمله‌ای خونین به اسرائیل ترتیب داد که به کشته‌شدن بیش از هزار نفر انجامید. در پاسخ، اسرائیل بمباران گسترده نوار غزه را آغاز کرد و سپس تهاجمی زمینی را در پیش گرفت. دو میلیون فلسطینی ساکن غزه اکنون با گرسنگی مفرط مواجه‌اند، بیش از ۵۰ هزار نفر کشته شده‌اند، و بیشتر این منطقه به ویرانه‌ای بدل شده است.
حزب‌الله لبنان و حوثی‌های یمن – که هر دو به‌شدت با ایران هم‌پیمان‌اند و توسط آن مسلح می‌شوند – برای حمایت از فلسطینی‌ها به اسرائیل حمله کردند. اسرائیل نیز واکنش شدیدتری نشان داد و سال گذشته به لبنان حمله کرد. ماه گذشته، اسرائیل حتی وارد جنگی کوتاه‌مدت با خود ایران شد.
حوثی‌ها که کنترل بخش بزرگی از یمن را در دست دارند، حمل‌ونقل دریایی در دریای سرخ را به‌هم ریخته‌اند؛ عملیاتی که آن را «کارزاری علیه اسرائیل» می‌نامند و سوگند خورده‌اند که ادامه‌اش دهند. هفته گذشته، یک کشتی تجاری را غرق کردند، دست‌کم دو تن از خدمه آن را کشتند و دیگران را به گروگان گرفتند.
آقای الغشیان می‌گوید مقام‌های سعودی و دیگر کشورهای عربی از مدت‌ها پیش هشدار می‌دادند که مسئله فلسطین «بسیار انفجاری است و بدون حل آن، منطقه نمی‌تواند به مسیر خود ادامه دهد.» او می‌افزاید که پیش از هفتم اکتبر، این هشدار «نگرانی‌ای نظری» تلقی می‌شد، اما اکنون، واقعیتی ملموس است.
لبنان و مصر با بحران‌های شدید اقتصادی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. و در سال ۲۰۲۳، جنگی کاملاً جدید در سودان شعله‌ور شد که یکی از بدترین قحطی‌های چند دهه اخیر را رقم زد.
تنها خبر نسبتاً مثبت درباره درگیری‌ها در خاورمیانه در هفته‌های اخیر مربوط به سوریه است؛ جایی که جنگ داخلی سرانجام با سرنگونی دیکتاتور سوری، بشار اسد، به‌دست شورشیان به پایان رسید. اما این پیروزی هیچ ربطی به توافق‌نامه‌های ابراهیم ندارد، و هنوز مشخص نیست که آیا این اتفاق می‌تواند صلح و ثباتی پایدار در داخل سوریه برقرار کند یا صلحی میان سوریه و اسرائیل رقم بزند.
مقام‌های آمریکایی و اسرائیلی بارها خواهان آن شده‌اند که کشورهای دیگری – به‌ویژه عربستان سعودی – به توافق‌نامه‌های ابراهیم بپیوندند. اما این تلاش‌ها تاکنون نتیجه‌ای نداشته است. سودان که اغلب از آن به‌عنوان محتمل‌ترین کشور عربی برای پیوستن یاد می‌شد، هنوز روابط دیپلماتیک با اسرائیل برقرار نکرده است.
سال‌ها تلاش برای متقاعد کردن عربستان سعودی به پیوستن به این توافق‌ها نیز تاکنون بی‌نتیجه بوده است. دولت بایدن با جدیت این مأموریت را دنبال کرد و تلاش کرد توافقی را پایه‌ریزی کند که در آن ایالات متحده امتیازات بزرگی به عربستان بدهد. اما این توافق هرگز شکل نگرفت، و تحلیل‌گران می‌گویند که جنگ غزه شانس تحقق آن را حتی کمتر کرده است.
آقای الغشیان می‌گوید: «در درون منطقه خلیج فارس، هیچ‌گونه گسترشی در کار نخواهد بود» – دست‌کم نه در قالب کنونی توافق‌نامه‌های ابراهیم. او می‌افزاید که به‌ویژه در عربستان سعودی، این ایده اکنون «آلوده» شده است.
با این‌حال، این موضوع مانع از آن نشده که مقام‌های واشنگتن بار دیگر بحث درباره سیاست خاورمیانه را به توافق‌نامه‌های ابراهیم بازگردانند.
ترامپ ماه گذشته در شبکه‌های اجتماعی گلایه کرد: «من بابت توافق‌نامه‌های ابراهیم در خاورمیانه جایزه نوبل صلح نخواهم گرفت»، و استدلال کرد که تلاش‌هایش برای برقراری صلح نادیده گرفته شده‌اند. اما در ادامه افزود: اگر همه‌چیز طبق برنامه پیش برود، کشورهای جدیدی به این توافق‌نامه‌ها خواهند پیوست، و این تحول می‌تواند «برای نخستین بار در تاریخ، خاورمیانه را متحد سازد!»
