بن‌سلمان نمی‌‌خواهد “انور سادات” سعودی باشد
برگردان: شاهرخ بهزادی
ژرژ مالبرونو: در عربستان سعودی، عادی‌سازی روابط با اسرائیل دیگر در دستورکار نیست
در آستانه سفر دونالد ترامپ به عربستان سعودی، بسیاری از منابع خبری در جهان بر این باورند که تلاش برای عادی سازی روابط بین عربستان و اسرائیل و گسترش پیمان ابراهیم در مرکز اهداف دونالد ترامپ در این سفر خواهد بود. اما، ژرژ مالبرونو، گزارشگر معروف فرانسوی در گزارشی که در روز شنبه در روزنامه فیگارو منتشر شد می‌گوید این موضوع توهمی بیش نیست و این پرونده دیگر برای سعودی‌ها مطرح نیست.
او می‌گوید: شاید دونالد ترامپ و اسرائیلی‌ها تنها کسانی نباشند که خودشان را گول می‌زنند، امانوئل ماکرون نیز همچنین به این موضوع امیدوار است. ژرژ مالبرونو در این گزارش به گستره احساسات ضد اسراییلی در عربستان اشاره می‌کند و گفته محمد بن سلمان را بازگو می‌کند که گفته بود: او نمی‌‌خواهد “انور السادات” سعودی باشد.
***
ژرژ مالبرونو[١] می‌نویسد: در تراس سبز کافه‌ای در ریاض همراه با عزیز الغاشیان[٢]، پژوهشگر سعودی پشت میزی نشسته است و این متخصص روابط بین پادشاهی سعودی و دولت اسراییل آخرین تبادلات خود با اسرائیلی‌ها را برای او بازگو می‌کند. عزیز الغاشیان به او می‌گوید: «دوستان اسرائیلی من هنوز درباره عادی‌سازی روابط بین دو کشورمان امیدوار هستند و با من صحبت می‌کنند، اما آنان اشتباه می‌کنند.»
عزیز الغاشیان ادامه می‌دهد: ریاض ماه‌ها پیش این موضوع را تکرار کرده که به شرطی که تل‌آویو «متعهد شود که دریک مسیرغیرقابل بازگشت و معتبر در باره فلسطین گام بردارد، مسیری که منتهی به تشکیل و ایجاد یک کشورِ مستقل فلسطینی شود»، آماده به رسمیت شناختن اسرائیل است. اما بعید است که این هدف در آینده‌ای نزدیک با وجود یک دولت دست راستی اسرائیل که به شدت مخالف ایجاد کشور فلسطین است، محقق شود.
عزیز الغاشیان می‌گوید که طرف‌های اسراییلی به او می‌گویند: «نگران نباش، کار بنیامین نتانیاهو تمام است، او به زودی قدرت را ترک خواهد کرد.» ولی من به آنها پاسخ می‌دهم: اما کی و چگونه؟ برعکس، ما احساس می‌کنیم که اسرائیلی‌ها مذهبی‌تر و افراطی‌تر می‌شوند.
ژرژ مالبرونو می‌گوید: در آستانه سفر دونالد ترامپ به عربستان سعودی، به نظر می‌رسد که این پرونده دیگر مطرح نیست. شاید دونالد ترامپ و اسرائیلی‌ها تنها کسانی نباشند که خودشان را گول می‌زنند: امانوئل ماکرون نیز همچنین امیدوار است که محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی را متقاعد کند که در ماه ژوئن آینده در کنفرانس سازمان ملل در نیویورک که به ریاست مشترک فرانسه و عربستان سعودی برگزار خواهد شد، اسرائیل را به رسمیت بشناسد. عزیز الغاشیان با حالت شک و تردید می‌پرسد: «اغلب از من درباره ایده این کنفرانس که فرانسه می‌خواهد آنرا برگزار کند، می‌پرسند؛ خوب به نظر می‌رسد، اما چگونه می‌خواهند این کار را انجام دهند؟»
ژرژ مالبرونو در ادامه می‌گوید: از زمان حمله تروریستی حماس به اسرائیل در ۷ اکتبر سال ٢۰٢۳ همه مؤلفهٔ‌ها تغییر کرده‌اند. ریاض و تل‌آویو پیش از این تاریخ هرگز تا این اندازه به عادی‌سازی روابط نزدیک نبوده‌اند. یک دیپلمات اعتراف می‌کند: «به همین دلیل است که محمد بن سلمان متقاعد شده بود که هدف حملات تروریستی ۷ اکتبر ضربه زدن به گفتگوهای بین عربستان و اسرائیل بود، که می‌توانست یک نقطه عطف تاریخی در خاورمیانه باشد.»
ژرژ مالبرونو ادامه می‌دهد که از آن زمان، نزدیک شدن بین دو کشور کلاً متوقف شده است. ولیعهد جوان عربستان که به خاطر سلامت شکننده پدر ٨٨ ساله‌اش، ملک سلمان، پادشاه عربستان سعودی، عملاً کشور را اداره می‌کند – باید افکار عمومی مردم خود را در این باره در نظر بگیرد. عزیز الغاشیان می‌گوید: «سعودی‌ها از بمباران نوار غزه توسط اسرائیل به شدت عصبانی هستند. آنها تلویزیون‌ها را تماشا می‌کنند و صحنه‌های وحشتناک را می‌بینند.»
ژرژ مالبرونو می‌گوید: نظرات جمع‌آوری شده از شهروندان عربستان نشان می‌دهد که همه در این موضوع متفق‌القول هستند. احمد، راننده اوبر، می‌گوید: «اینجا همه از فلسطینی‌ها حمایت می‌کنند.» یک کارمند می‌افزاید: «بدون راه حل سیاسی برای مشکل اسرائیل و فلسطین، ۷ اکتبر‌های دیگری در راه است.» یک تاجر عربستانی با ابراز تاسف می‌گوید: «آنچه اسرائیلی‌ها در غزه انجام می‌دهند یک نسل‌کشی واقعی است.»
در گفتمان رسمی، عربستان سعودی از آرمان فلسطین حمایت می‌کند، اما در اینجا، مانند سایر نقاطِ جهانِ عرب، هیچ گونه حمایت مردمی را بر نمی‌‌تابد. هشدارها در باره حفظ نظم شدید است. آنها همه کسانی را که پیراهن‌های با شعار حمایت از فلسطین می‌پوشند، یا خواستار اعتراض امامان جماعت هستند و همچنین نمازگزارانی را که در هنگام نماز در مسجدالحرام در مکه پرچم‌های فلسطین را برافراشته می‌کنند، مورد هدف قرار می‌دهند. یک خارجی مقیم عربستان این موضوع را تأیید می‌کند: «برای زیارت آینده حج، حکومت به نیروهای امنیتی کشور دستور داده تا از هرگونه ابراز همدردی با غزه جلوگیری کنند. آنها می‌ترسند که اعتراضات از کنترلشان خارج شود.»
در حالی که خطبه‌های امامان در مسجدها به شدت کنترل می‌شود، دور از پایتخت، در قلب عربستان، نظارت مشکل‌تر است. این مهاجر که مدت‌هاست در این کشور مقیم است، خاطرنشان می‌کند: «امامان مساجد به طور منظم در خطبه‌های نماز خود از برادران فلسطینی حمایت می‌کنند، اما دولت اغلب صدای بلندگوهای مساجد را کاهش می‌دهد تا صدای امامان مساجد در اطراف پخش نشده و شنیده نشود.»
حکومت عربستان همچنین می‌داند چگونه از اهرم مساجد برای نزدیکی با افکار عمومی یا رساندن پیام‌های خود استفاده کند. بسیاری در جهان خطبه آتش‌زای امام اعظم مکه علیه «صهیونیست‌ها» را که در ماه رمضان سال ٢٠٢٤ ایراد شد، به خاطر دارند. این خطبه برای میلیون‌ها نمازگزار مسلمان در سراسر جهان پخش شد. یک دیپلمات عرب به یاد می‌آورد: «این حمله بسیار مهم‌تر بود، زیرا رژیم مرتباً از امام اعظم برای انتقال پیام‌های علنی خود استفاده می‌کند. اما آنجا مشخص بود که این اقدام با تایید محمد بن سلمان انجام گرفته بود. «اما در همان زمان، یک نمازگزار در ریاض به دلیل اعتراض به اینکه امام در خطبه خود نامی از فلسطین نبرده بود، توسط پلیس دستگیر شد.»
اگرچه حکومت عربستان به خواست مردم خود که با فاجعه غزه ابراز همدردی می‌کنند، گوش فرا می‌دهد، اما هنوز احتمال عادی‌سازی روابط خود با اسرائیل در بلند مدت را کنار نگذاشته است. در میان نخبگان حاکم و تجار عربستان نوستالژی خاصی برای روزهای قبل از ۷ اکتبر ٢۰٢۳ وجود دارد. یک از صاحبان صنایع عربستان به یاد می‌آورد: «حدود سی سال پیش، یک افسر اطلاعاتی مدام به من می‌گفت که نام اسرائیل بارها در قرآن آمده است. از مدت‌ها پیش، زمینه‌ای برای پذیرش اسرائیل در ناخودآگاه مردم(خبرگان) سعودی نقش بسته است.»
اگرچه زمان عادی‌سازی روابط بین دو کشور دیگر در چشم‌انداز نیست، اما نباید فراموش کرد که از چند سال پیش خاخام‌ها همراه با هیئت‌های اسرائیلی مرتباً به عربستان سفر می‌کردند. یکی از آنها، خاخام “یاکوف هرتزوگ” بود که تا ۷ اکتبر ٢۰٢۳ نمادی از آغاز گشایشی بود که بین یهودیان و مسلمانان در سرزمین مقدس مسلمانان وعده داده شده بود. از آن هنگام، محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان پس از پاکسازی کتاب‌های درسی از منابع ضد یهودی، می‌خواست کشورش را از سیطره «وهابیت»، این نسخه بسیار بنیادگرای اسلام خارح کند.
خاخام “یاکوف هرتزوگ” که قبل از اقامت در اورشلیم در ایالات متحده زندگی می‌کرد و آنجا به دنیا آمده بود، در سال ٢۰٢١ با تأیید مقامات سعودی برای خدمت به جامعه کوچک دیپلمات‌های یهودی درعربستان سعودی در ریاض مستقر شد. اما پس از ۷ اکتبر ٢۰٢۳ از کشور خارج شد. گویا، ریاض به خاطر دلایل امنیتی، به او توصیه کرده بود که هر چه سریع‌تر عربستان را ترک نماند.
ژرژ مالبرونو می‌گوید: آنچه تغییر کرده است، به گفته یکی از دانشگاهیان سعودی که خواست نامش فاش نشود، این است که: «محمد بن سلمان بعد فلسطینی را در روایت تاریخی عربستان ادغام کرده است. فلسطین در عربستان، به موضوع و مسئله اعتبار ملی تبدیل شده است. با چنین رویکردی، مردم عربستان از او حمایت می‌کنند. لذا، او نمی‌‌تواند خیلی عقب‌نشینی کند.»
بدون همبستگی “رومانتیک” در طرفداری از فلسطین، اما از روی واقع‌گرایی محض، محمد بن سلمان این موضوع را محاسبه می‌کند که فقدان یک کشور فلسطینی می‌تواند منبع دائمی تنش در منطقه باشد. بدین ترتیب، ولیعهد عربستان ثبات منطقه را در اولویت دستور کار خود قرار داده است. این مقام دانشگاهی همچنین هشدار می‌دهد: «مسئله اسرائیل و فلسطین نباید کشتی را تکان دهد»، منظور او، طرح بسیار بلندپروازانه محمد بن سلمان برای اصلاحات بزرگ اقتصادی و اجتماعی کشور است که اولین ثمره آن برای سال ٢۰۳۰ پیش‌بینی می‌شود.
با این حال، در جبهه پروژه‌های بزرگ مرتبط با این اصلاحاتِ بزرگ که برای جهش دادن عربستان سعودی به دوران پس از نفت، برنامه ریزی شده، آخرین خبرها خوش‌آیند نیستند: بسیاری از سرمایه‌گذاری‌ها از جمله سرمایه‌گذاری در شهر نمادین آینده “نئوم”[٣] در سواحل دریای سرخ، کاهش یافته است. نتیجه اینکه طول این شهر نمادین که ۱۷۰ کیلومتر پیش بینی شده بود، به ۲/۵ کیلومتر کاهش یافته است.
یک اقتصاددان تأکید می‌کند: «سعودی‌ها نتوانسته‌اند سطح سرمایه‌گذاری بین‌المللی را که انتظار داشتند، جذب کنند». در نتیجه، برای تامین مالی پروژه‌های خود، ناگزیرند که از ثروت ملی خود استفاده کنند، یعنی گاو شیرده آرامکو (غول نفتی). این رویکرد می‌تواند با مخاطراتی همراه باشد. پس از امیدها و خوش‌بینی‌های سه سال پیش، در حالی که قیمت هر بشکه نفت خام به کمتر از ٨۰ دلار کاهش یافته است، آغاز بحران اعتماد نسبت به امکان اجرای بهینه پروژه‌ها احساس می‌شود. گزارش‌ها حاکی از آن است که بانکداران سعودی حتا برای تامین مالی ساختِ یک ورزشگاه جدید برای جام جهانی فوتبال ٢۰۳٤ تمایلی ندارند.
ژرژ مالبرونو می‌گوید: در عرصه‌های بسیاری، بازگشت به رئالیسم در عربستان به صدا درآمده است. جامعه سنتی عربستان به رغم گردباد مدرنیزاسیون که توسط بالاترین سطوح حکومت هدایت می‌شود، همچنان بر محافظه‌کاری خود، و تأثیر نفوذ مذهب و نظام مردسالار تأکید می‌ورزد. برای پوشش، حدود ۹۰ درصد از زنان عربستانی هنوز از نقاب و عبا (تونیک‌های بلندی که از سر تا پا آنها را می‌پوشاند)، استفاده می‌کنند، اگرچه این گونه پوشش زنانه دیگر در عربستان اجباری نیست.
نتایح چندین نظرسنجی از ادامه خصومت مردم علیه اسرائیل حکایت دارد. در دسامبر ٢۰٢۳، تنها ٢۰ درصد از مردم با ایجاد روابط با اسرائیل موافق بودند. نتایج یک نظر سنجی دیگر نشان می‌دهد که ۹۶ درصد مردم خواستار قطع فوری روابط عربستان حتا با برخی ار کشورهای عربی دیگر هستند که با دولت اسراییل رابطه سیاسی بر قرار کرده‌اند.
عزیز الغاشیان در تماس‌های خود با اسرائیلی‌ها همواره به این نکته اشاره می‌کند که خاورمیانه در سال‌های اخیر تغییر کرده است. به عنوان مثال، ایران که زمانی دشمن مشترکِ عربستان سعودی و اسرائیل بود، دیگر برای ریاض دشمن محسوب نمی‌‌شود. این آشتی از سال ٢۰٢۳ رقم خورد. از زمانی که ریاض رویکرد آشتی بین دشمنان قسم خورده درون جوامع اسلامی را انتخاب کرد. محمد بن سلمان به تازگی برادر و شخص مورد اعتماد خود، یعنی خالد بن سلمان، را برای ملاقات با رهبر جمهوری اسلامی، آیت‌الله علی خامنه‌ای، به تهران فرستاد. او در این سفر یک پیام مهم برای تهران داشت: به ایران توصیه می‌کرد که در ازای لغو تحریم‌هایی که به اقتصاد این کشور ضربه می‌زند، بر سر برنامه هسته‌ای خود با آمریکا مذاکره کند. درهمین حال، محمد بن سلمان پیام دیگری خطاب به آمریکا ارسال داشت: کشور عربستان در هیچ گونه حمله احتمالی علیه ایران شرکت نخواهد کرد.
عادی‌سازی روابط بین عربستان و اسرائیل دیگر مانند پیش از ۷ اکتبر، یک توافق سه جانبه با ایالات متحده در خصوص یک پیمان امنیتی با ریاض نیست. پیمانی که قرار بود در کنگره آمریکا توسط دو سوم اعضای آن تصویب شود. امروز این معامله فراموش شده و عادی‌سازی روابط با اسراییل درون “پرانتز” قرار گرفته است. محمد بن سلمان دیگر نگران از دست دادن توافقنامه امنیتی با متحدش آمریکا نیست. از سوی دیگر، ولیعهد عربستان در سفر دونالد ترامپ، از او برای خرید تجهیزات هسته‌ای از آمریکا اقدام خواهد کرد. این امر به او اجازه رقابت با ایران را می‌دهد که ریاض نسبت به آن هنوز محتاط است.
در این شرایط آیا عربستان واقعاً نیازمند رسیدن به یک توافق با اسراییل است؟ چندین منبع مهم مصاحبه شونده پاسخ «نه» می‌دهند. یک استاد دانشگاه عربستانی می گوید: «ما به همکاری اطلاعاتی نیاز داریم، اما این همکاری از قبل وجود دارد. پس چرا به قول یک ضرب‌المثل عربی “وقتی شیر داری چرا گاو بخری”.»
ژرژ مالبرونو می‌گوید: محمد بن سلمان در راس کشورش، عربستان در معرض هیچ‌گونه تهدید خارجی یا حتی داخلی نیست، تنها تهدید آنست که در نزدیکی خود با دولت اسراییل بیش از حد پیش برود. ولیعهد عربستان پیش‌تر به این ترس اشاره کرده است: او نمی‌‌خواهد “انور السادات” سعودی باشد، کنایه‌ای به رئیس جمهوری فقید مصر است که در سال ۱۹٨۱ ترور شد. این ترور درست دو سال پس از امضای صلح مصر با اسرائیل و کنار گذاشتن آرمان فلسطین انجام گرفت.
در حالی که امانوئل ماکرون، رئیس جمهوری فرانسه برای ایجاد یک “تحرک عربی” برای به رسمیت شناختن اسرائیل روی عربستان سعودی حساب می‌کند، که به نوبه خود به او اجازه می‌دهد که ایجاد یک دولت مستقل فلسطینی را به رسمیت بشناسد، احتمالاً در نیویورک در ماه ژوئن با ناامیدی روبرو خواهد شد. آخرین پیام‌های ریاض به پاریس نیز در همین راستا است: ” امانوئل ماکرون و محمد بن سلمان در یک بعد زمانی نیستند.” یک منبع آگاه می‌گوید: «محمد بن سلمان نباید از هیچ چیز اساسی چشم پوشی کند، در بهترین حالت فرمول بندی در بیانیه نهایی مطبوعاتی است.»
———————————-
[۱] ژرژ مالبرونو، گزارشگر معروف روزنامه فیگارو فرانسه است. او متخصص خاورمیانه است و در بیشتر کشورهای خاورمیانه اقامت داشته است. نظرات کارشناسی او در باره کشورهای خاورمیانه منبع مورد استفاده در پژوهش‌های میدانی و سیاست خارجی فرانسه و بسیاری از کشورهای اروپایی است.
[٢] عزیز الغاشیان، پژوهشگر عربستانی است که بر سیاست خارجی عربستان تمرکز دارد. وی در مرکز تحقیقات کاربردی عربستان به عنوان دانشیار فعالیت می‌کند. تحقیقات او بر سیاست عربستان در قبال اسرائیل و روابط اعراب و اسرائیل به طور گسترده تر متمرکز است.
[۳] نئوم، یک شهر برنامه‌ریزی شده در استان تبوک در شمال غربی عربستان است که قرار است تا سال‌های آینده قابل سکونت شود. در ساختاراین شهر قرار است از فناوری پیشرفته استفاده شود و همچنین منابع انرژی این شهر کاملاً از طریق منابع انرژی تجدیدپذیر تأمین خواهد شد. این شهر به عنوان یک مقصدِ بزرگ گردشگری خواهد بود. مکان آن در شمال دریای سرخ، شرق مصر از طریق تنگه تیران و جنوب اسرائیل و اردن واقع شده است. هزینه پروژه ایجاد این شهر ۵۰۰ میلیارد دلار تخمین زده شده است.
