به مناسبت روز هشتم مارس
تبعیضات علیه زنان در بازار کار ایران
احمد علوی
 |
تبعیضات علیه زنان در بازار کار ایران: دلایل و پیامدها
مقدمه
تبعیض اقتصادی علیه زنان یکی از چالش‌های مهم در بازار کار ایران است که ریشه در ساختارهای حقوقی، اجتماعی و فرهنگی کشور دارد. این تبعیضات که در ابعاد مختلف از جمله شکاف دستمزدی، محدودیت‌های شغلی، دشواری در کسب سرمایه، بیکاری بالاتر، و عدم حمایت‌های اجتماعی نمود پیدا می‌کند، تأثیرات گسترده‌ای بر توسعه اقتصادی، عدالت اجتماعی و بهره‌وری نیروی کار دارد. این مقاله با استفاده از منابع آکادمیک به بررسی تفصیلی این تبعیضات، علل بروز آن‌ها و پیامدهایشان می‌پردازد.
۱. شکاف دستمزدی جنسیتی
یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های تبعیض اقتصادی علیه زنان در ایران، وجود شکاف قابل‌توجه در سطح دستمزدها است. مطالعات نشان داده‌اند که زنان ایرانی، حتی در صورت داشتن تحصیلات و تجربه مشابه با مردان، به‌طور متوسط دستمزد کمتری دریافت می‌کنند (Moghadam, 2018). این تفاوت عمدتاً ناشی از عوامل زیر است:
- فرهنگ مردسالارانه که ارزش کمتری برای کار زنان قائل است.
- نبود شفافیت در پرداخت‌ها و نظام ارزیابی عملکرد شغلی.
- ضعف قوانین حمایتی که موجب می‌شود زنان نتوانند برای دریافت حقوق برابر مطالبه‌گری کنند.
پیامدهای اولیه این تبعیض شامل کاهش انگیزه زنان برای ورود به بازار کار و افزایش وابستگی اقتصادی آنان به خانواده یا همسر است. در بلندمدت، شکاف دستمزدی موجب افزایش نابرابری درآمدی، کاهش بهره‌وری نیروی کار و کاهش رشد اقتصادی کشور خواهد شد.
۲. محدودیت در اشتغال و ارتقا
زنان در ایران برای دستیابی به مشاغل مدیریتی و تخصصی با موانع متعددی مواجه هستند. مفهومی که به‌عنوان “سقف شیشه‌ای” شناخته می‌شود، اشاره به ساختارهای ناپیدایی دارد که مانع ارتقای زنان به سطوح بالای مدیریتی می‌شود (Tajmazinani & Enayat, 2020). برخی از دلایل این محدودیت عبارتند از:
- ترجیح کارفرمایان به استخدام و ارتقای مردان، به دلیل کلیشه‌های جنسیتی درباره توانایی‌های مدیریتی.
- قوانین تبعیض‌آمیز مانند محدودیت در برخی مشاغل خاص برای زنان.
- عدم تطابق ساختارهای سازمانی با نیازهای زنان، به‌ویژه در مشاغلی که نیاز به ساعات کاری طولانی دارند.
این تبعیض‌ها منجر به کاهش حضور زنان در پست‌های کلیدی و تصمیم‌گیری شده که در نهایت موجب کاهش تنوع فکری و نوآوری در سازمان‌ها می‌شود.
۳. عدم حمایت از زنان کارآفرین
زنان در ایران برای راه‌اندازی کسب‌وکار با موانع زیادی مواجه هستند. یکی از مشکلات اساسی در این حوزه، دشواری در دریافت وام و سرمایه‌گذاری است. سیستم بانکی ایران، علی‌رغم اصلاحات اقتصادی، همچنان در ارائه تسهیلات مالی به زنان تبعیض‌آمیز عمل می‌کند (Karshenas & Moghadam, 2021). علاوه بر این، شبکه‌های اقتصادی مردانه و عدم حمایت نهادهای دولتی نیز موانع جدی بر سر راه زنان کارآفرین ایجاد کرده است.
نتایج این محدودیت‌ها شامل کاهش انگیزه زنان برای سرمایه‌گذاری، کاهش رشد اقتصادی و افزایش وابستگی زنان به مشاغل غیررسمی و کم‌درآمد است.
۴. نرخ بالای بیکاری در میان زنان
آمارهای رسمی نشان می‌دهد که نرخ بیکاری زنان در ایران به‌طور قابل‌توجهی بالاتر از مردان است. بر اساس داده‌های مرکز آمار ایران (۲۰۲۲)، نرخ بیکاری زنان تحصیل‌کرده بیش از دو برابر مردان است. این مسئله عمدتاً به دلیل عوامل زیر رخ می‌دهد:
- عدم تمایل کارفرمایان به استخدام زنان، به‌ویژه در مشاغل صنعتی و مدیریتی.
- قوانین سخت‌گیرانه برای اشتغال زنان متأهل، مانند محدودیت‌هایی که برخی کارفرمایان برای زنان باردار اعمال می‌کنند.
- کمبود فرصت‌های برابر و دسترسی محدود به شبکه‌های شغلی.
نتایج این وضعیت شامل افزایش وابستگی اقتصادی زنان، کاهش میزان مشارکت زنان در توسعه اقتصادی و افزایش نابرابری‌های اجتماعی است.
۵. محدودیت‌های قانونی در مالکیت و ارث
قوانین مربوط به مالکیت و ارث در ایران همچنان به ضرر زنان است. مطابق قوانین مدنی ایران، زنان در مقایسه با مردان سهم کمتری از ارث دریافت می‌کنند و در مواردی نیز در زمینه مالکیت مستقل با محدودیت‌های قانونی مواجه‌اند (Mir-Hosseini, 2019). این قوانین موجب کاهش استقلال مالی زنان شده و آن‌ها را در معرض آسیب‌های اقتصادی بیشتری قرار می‌دهد.
۶. کمبود حمایت‌های اجتماعی برای زنان شاغل
زنان شاغل در ایران با چالش‌های متعددی در زمینه تعادل میان کار و زندگی خانوادگی مواجه هستند. برخی از مشکلات اصلی عبارتند از:
- عدم ارائه مرخصی زایمان کافی و نبود تضمین امنیت شغلی پس از بازگشت به کار.
- کمبود مهدکودک‌های عمومی و رایگان که موجب می‌شود زنان شاغل هزینه‌های بالایی را برای نگهداری فرزندان خود بپردازند.
این چالش‌ها منجر به کاهش نرخ اشتغال زنان پس از فرزندآوری شده و مانعی برای تداوم پیشرفت شغلی آنان به شمار می‌رود.
۷. تفکیک جنسیتی در رشته‌ها و مشاغل
سیاست‌های محدودکننده در دانشگاه‌ها و محیط‌های کاری منجر به تفکیک جنسیتی در برخی رشته‌های تحصیلی و مشاغل شده است. به‌عنوان مثال، برخی دانشگاه‌ها محدودیت‌هایی برای پذیرش زنان در رشته‌های مهندسی و علوم فنی اعمال کرده‌اند که این امر باعث کاهش حضور زنان در حوزه‌های کلیدی اقتصاد شده است (Shaditalab, 2017).
۸. موانع قانونی برای اشتغال بین‌المللی
یکی دیگر از مشکلات زنان ایرانی در حوزه اقتصاد، محدودیت‌های قانونی در دریافت گذرنامه و خروج از کشور بدون اجازه همسر است. این محدودیت‌ها موجب شده است که زنان نتوانند به‌راحتی در فرصت‌های شغلی بین‌المللی مشارکت داشته باشند که در نهایت موجب کاهش تعاملات علمی و اقتصادی آنان با جهان می‌شود.
نتیجه‌گیری
تبعیض‌های اقتصادی علیه زنان در ایران، علاوه بر تأثیرات منفی بر زندگی فردی زنان، پیامدهای گسترده‌ای برای کل جامعه دارد. این تبعیض‌ها منجر به کاهش بهره‌وری اقتصادی، افزایش نرخ فقر در میان زنان، کاهش نوآوری و محدود شدن رشد اقتصادی کشور می‌شود.
—————————————
منابع:
- Karshenas, M., & Moghadam, V. (2021). *Social Policy in the Islamic Republic of Iran*. Cambridge University Press.
- Mir-Hosseini, Z. (2019). *Gender and Equality in Muslim Family Law*. I.B. Tauris.
- Moghadam, V. (2018). *Empowerment and Women’s Rights in Iran*. Routledge.
- Shaditalab, J. (2017). *Women and Social Change in Iran*. Palgrave Macmillan.
- Tajmazinani, A. A., & Enayat, H. (2020). “Gender Inequality in Iran: Structural Challenges and Economic Implications.” *Middle East Journal* 74(2): 215-230.
نظر خوانندگان:
■ آقای علوی گرامی، این یادداشت من صرفا جهت قدردانی از کارهای تحقیقاتی شماست که به صورت متناوب خوانندگان این سایت را با تنگنا ها و معضلات پیدا و ناپیدای جامعه ایران آشنا می‌کنید. تنتان سلامت و قلمتان پایدار باد.
با احترام، پیروز
■ آقای پیروز گرامی، سپاس از بذل توجه شما و سایر خوانندگانی که توجه نشان می‌دهند و به من کمک می‌کنند تا برخی دانسته‌های خود را به اشتراک بگذارم.
سرفراز و پایدار باشید / علوی
■ درود بر شما. سپاس از این که به‌طور جامع و مستند به بررسی تبعیض‌های اقتصادی علیه زنان در بازار کار ایران پرداخته‌اید. به نظرم رسید، نکاتی وجود دارد که جایشان در این مقاله خالی است و فکر کردم با شما در میان بگذارم:
نکته‌ی اول آن که در حالی که مقاله روی تبعیض در بازار کار رسمی و موانع ارتقای زنان تمرکز دارد، اما در مورد وضعیت زنان در اقتصاد غیررسمی (مانند کارهای خانگی، کسب‌وکارهای اینترنتی، مشاغل فریلنسری) توضیحی داده نشده است. آیا زنان در این بخش‌ها با فرصت‌های بهتری مواجه هستند یا همچنان محدودیت‌هایی وجود دارد؟ نقش کار از راه دور و استارتاپ‌های دیجیتال در کاهش و یا افزایش تبعیض‌ها نقش داشته است؟
نکته دوم، مقاله عمدتاً بر زنان طبقه متوسط شهری تمرکز دارد و به نظر می‌رسد وضعیت زنان روستایی که شاید بتوان بخش عمده‌ای از آن‌ها را کارگران بی‌مزد نامید را نادیده گرفته است. این مسئله یکی از مهم‌ترین جنبه‌های تبعیض اقتصادی علیه زنان در ایران است، در بسیاری از مناطق روستایی، زنان در کشاورزی، دامداری، صنایع دستی و مشاغل خانگی فعالیت می‌کنند اما دستمزد رسمی دریافت نمی‌کنند و حتی از مزایای بیمه و بازنشستگی محروم‌اند. به علاوه، برخلاف زنان شهری که ممکن است با موانع دریافت وام مواجه باشند، زنان روستایی تقریباً هیچ دسترسی به تسهیلات بانکی ندارند و این موضوع مانع از استقلال اقتصادی آنان می‌شود. از طرفی، تابوهای فرهنگی و فشارهای اجتماعی شدیدتر از شهرهاست و زنان به‌طور سنتی در حوزه‌های خاصی از کار محدود شده‌اند.
راحله بهزادی
