از «خلق» تا «مردم»

کلمه «خلق» در ادبیات سیاسی قبل از انقلاب به واژه‌ای مقدس تبدیل شده بود. «خلق» قهرمان بود، نامش در کنار نام خدا سر تیتر اعلامیه‌های گرو‌ه‌های چریکی و سیاسی بود. در تصور کسی نمی‌گنجید که چنین خلقی اشتباه کند یا حتی در برهه‌ای از زمان از جنایات حاکمان جدید حمایت کند. در برابر جایگاه مقدس خلق، مقام یکسره فاسد و تبهکار «ضدخلق» وجود داشت که باید بدست خلق یا با واسطه نمایندگان سیاسی‌‌شان از قدرت بریز کشیده شوند، اموالش مصادره و حتی گاه اعدام نیز بشوند.

این مقدس و نامقدس دیدن‌ها یا فرشته و دیو خواندن‌ها گرچه در فرهنگ‌های توده‌وار در جوامع مختلف یا در دوره‌های مختلف در تاریخ ملت‌ها وجود داشته است، اما در ایران به‌خاطر قدمت فرهنگی ثنویت دین زرتشت، خیر و شر دیدن امور یا سیاه و سفید دیدن‌ها، نه تنها انسان‌ها یا اعمال و رفتار آنها، بلکه پدیده‌‌ها را نیز در برمی‌گیرد.

بعد انقلاب با روی کار آمدن دیکتاتوری اکثریت و اعمالی که توسط بخشی از مردم حامی نظام جدید علیه حاکمیت قانون، یعنی حفظ جان، مال و آزادی مردم، صورت گرفت و شرکت «خلق» در سرکوب مدافعان پیش از انقلاب خود، به سرعت از  واژه «خلق» تقدس‌زدایی شد.

بعد از انقلاب، ترس از نیروی ویرانگر انقلاب همواره به مثابه ترمزی عمل کرده است تا مردم عموما تحولات سیاسی اصلاح‌طلبانه یا گام بگام را بر حرکات سریع بدون چشم‌انداز ترجیح دهند. علیرغم بن‌بست اصلاحات، هیچ‌گاه اعتراضات گسترده و تکرار شونده ۸۸، ۹۶، ۹۸ و ۱۴۰۱ در خیابان به عنوان انقلاب به ماهوی انقلاب نبوده‌اند. اینکه خوزستان و اصفهان جداگانه برای حقوق خود اعتراض می‌کنند و یا کارگران، اقوام، فرهنگیان و دیگر اصناف معترض، به اعتراضات گاه خشن خیابانی در ۸۸، ۹۶، ۹۸ یا ۱۴۰۱ ورود نمی‌کنند یا در برخی حضور دارند و در مواردی غایب هستند نشانه‌ گذار از «دیدگاه خلقی» است. هرچند نشانه عدم به هم‌پیوستگی اجزای ملت برای دست‌یابی به حقوق شهروندی خود نیز هست.

گرچه امروز آن تصور مقدس‌گونه و محق که در اوایل انقلاب از «خلق» در دیدگاه عمومی و به‌ویژه نزد اغلب نیروهای سیاسی وجود ندارد و «خلق قهرمان» دیروز به‌ اقشار «مردم محاسبه‌گر» امروز تبدیل یا تجزیه شده است، اما گاه همان تفسیر و تصوری که از واژه خلق وجود داشت البته به شدت کمتری، نسبت به واژه «مردم» وجود دارد. حاکمیت توتالیتر جمهوری اسلامی پیوسته در صدا و سیما و دیگر رسانه‌های خود «مردم» را حامی خود و نظام معرفی می‌کند. معترضین عوامل بیگانگان خوانده می‌شوند و یا اراذل و اوباش. در بهترین حالت معترضین از نظر حاکمیت توتالیتر فریب‌خوردگانی هستند که باید برای هدایت آنها به «راه درست» اقدام کرد.

در آنسو، در میان مخالفان سرسخت نظام نیز «مردم» گرچه تقدس «خلق» را ندارد و می‌توانند اشتباه کنند، اما آن بخشی که طرفدار نظرات سیاسی یک جناح یا یک راه و روش سیاسی هستند را عمده می‌کنند و «مردم» می نامند، درحالیکه آنها بخشی از مردم ایران هستند، نه همه آن. به‌زعم آنها مردم کل یکپارچه‌ای را تشکیل می‌دهند که همه مخالف حکومت و موافق براندازی هستند. موجودیت آن مردمی که مخالف یا منتقد نظام هستند اما به خیابان نمی‌آیند، دنبال چشم‌انداز روشنی برای تحولات آتی هستند تا فعالتر وارد صحنه شوند و یا اصولا طرفدار نظام هستند را با الفاظ تحقیرآمیز مانند «پنجاه‌هفتی» و «وسط باز» یا عوامل حکومت برخورد می کنند. بخشی از اصلاح‌طلبان نیز فقط اقشار خاکستری را «مردم» محسوب می کنند.

این درحالیست که هم براندازان یا انقلابی‌ها جزو مردم ایران هستند، نباید آنها را عامل یا وابسته به بیگانه خواند، از حق آزادی بیان و حق آنها برای مخالفت و انتخاب راه و روش مبارزه برای تغییر و تحول سیاسی در ایران را پذیرفت و هم کسانی که هنوز راه‌های اصلاحی و کم‌هزینه‌تر را ترجیح می‌دهند و یا اینکه اصولا طرفدار نظام‌ حاکم‌اند، جزیی از مردم ایران هستند. این اجزا و اقشار مردم با گرایش‌های مختلف هستند که مجموعا کل مردم یا ملت ایران را می‌سازند. همه باید وجود و حضور یکدیگر را به رسمیت بشناسند.

فرق ملت با خلق در این است که ملت به معنای مدرن آن از اقشار و طبقات مختلف اما با حقوق شهروندی یکسان تشکیل می‌شود. در دست‌یابی به حاکمیت قانون و رعایت حقوق شهروندی همه آنها، مدرن و سنتی، کارگر و کارآفرین، معلم و دانش‌آموز، پایین‌شهری و بالاشهری و یا مرکز نشینان و مرزنشینان ذینفع هستند.

یکی از ایرادات نگاه مقدس‌گونه یا یک‌شکل انگاشتن  مردم این است که عموما طرف خطاب‌ نیروهای سیاسی حاکمیت سرکوبگر و توتالیتر است. البته با توجه به اینکه حاکمیت‌های توتالیتر منابع قدرت، ثروت و سرکوب را در دست دارند طبیعتا مسئول درجه اول نابسامانی‌ها حاکمیتی است که با در داشتن آن منابع و اموال عمومی، حقوق اولیه آنها را نقض می‌کند. اما در راستای تشکل‌یابی، عمل جمعی صنفی و سیاسی برای دفاع از حقوق خود، چنانکه کیوان صمیمی گفت «هرکس یک قدم جلو بیاید» یا بنا به گفته لطف‌الله میثمی «شعار محدود و مقاومت نامحدود»، شاید لازم باشد نیروها و شخصیت‌های سیاسی صریح‌تر مردم را نیز مخاطب قرار دهند.