آئین همسایگی! / صابر گل‌عنبری
در دنیای مدرن و عصر جهانی شدن و متعاقب آن دگرگونی مفاهیم کلان سیاست، اقتصاد و امنیت، و بازتعریف مولفه‌های قدرت در سایه ظهور فاکتورهای جدید، هم مفهوم و کارکرد مرزها دستخوش تحولی بنیادین شد و هم فاصله جغرافیایی دیگر چون گذشته به عنوان یک حایل در توسعه روابط بین دول و ملل مطرح نیست؛ تا جایی که برخی نظریه پردازان جهانی شدن کلا از حذف مرزها سخن گفته‌اند. به تبع این تحولات مفهوم همسایگی نیز به عنوان یک ارزش جغرافیایی تا حدودی کارکرد سنتی خود را دست داد. از این رو، در روابط بین‌الملل امروزی مناسبات مثل گذشته در گرو الزامات جغرافیایی و تاریخی نبوده بلکه تابع فاکتورهای جدید حول محور منافع است؛ چنانچه می‌بینیم که دو کشور در دو سوی کره زمین چنان روابطی در هم تنیده و نزدیک دارند که دو همسایه نزدیک ندارند.
با این حال، به گفته رابرت ساک به این سادگی نیروی ذاتی فوق العاده در مرزها حذف شدنی نیست. مفروض این سخن ساک این است که همسایگی نیز همچنان به عنوان یک متغیر مهم و یک جبر جغرافیایی و ژئوپلتیکی مطرح است که نادیده انگاشتن آن به ویژه از حیث امنیتی پیامدهای سنگینی دارد.
در این میان، در حالی که همچنان سیاست ایرانی در گیر نگاه سنتی به مفاهیم سیاست، اقتصاد، امنیت و مولفه‌های قدرت بوده و معطوف به وسعت جغرافیایی و گذشته تاریخی همواره نگاهی از بالا به پایین به همسایگان داشته است، شاهد هستیم که همسایه و همسایگی به پرپسامدترین واژه این روزها در اظهارات مقامات دولتی تبدیل شده؛ تا جایی که وزیر کشور علنا خواستار ایجاد وزارت همسایگان شده است.
ظاهرا پس از چند دهه، حاکمیت به اهمیت روابط با همسایگان و پیامدهای سنگین این بی‌توجهی پی برده و دریافته که کشورهای “میکروسکپی” - چنان که برخی مقامات می‌نامیدند - چنان نقش کلانی در سیاست بین‌الملل ایفا می‌کنند که با لابی‌گری باعث خروج آمریکا از برجام می‌شوند و خود به قطب‌های مهم اقتصاد منطقه‌ای و جهانی تبدیل شده‌اند.
تا بهبود روابط با همسایگان راه درازی است و صرف تاکید بر همسایگی و اهمیت روابط با همسایگان خروجی خاصی نخواهد داشت و تکرار این مقوله بدون رعایت الزامات آن جنبه شعاری به خود خواهد گرفت. امروز روابط با همسایگان در نتیجه همان نگاه بالادستی، غفلت و اهمال چند دهه‌ای، سیاست‌ورزی غیر متمرکز و‌ایدئولوژی زده و بازیگری متفاوت، بی‌توجهی به اقتصاد به عنوان یک فاکتور منفعت‌ساز مشترک، دخالت‌های خارجی و عوامل دیگری در وضعیتی بغرنج قرار گرفته و بیشتر تابع متغیرهای فراهمسایگی است که روابط ایران و همسایگان را جهت می‌دهند؛ به نحوی که بیشتر فرصت‌ها از دست رفته و تهدیدها امروزه بر فرصت‌ها می‌چربد و عواملی چون مساله فلسطین که می‌توانست محور همدلی و همبستگی منطقه‌ای قرار گیرد، به محملی اختلافی تبدیل شده است.
از این رو، اصلاح و بهبود روابط با همسایگان در عین این که یک ضرورت ژئواستراتژیک است، کاری شاق نیز هست و به عوامل عدیده و در راس آن‌ها دو عامل مهم نیاز دارد: نخست شناختی عمیق، همه جانبه، غیر ایدئولوژیک از منطقه و پیچیدگی‌های آن و عبور از کلیشه‌ها و دوم اعتمادسازی. واقعیت این است که امروزه نوعی بی‌اعتمادی گسترده بر روابط ایران و بیشتر کشورهای منطقه حاکم است و تا اعتمادسازی صورت نگیرد، عملا کاری از پیش نخواهد رفت. این اعتمادسازی هم فرایند و ساز و کاری فراگیر در ابعاد مختلف را می‌طلبد که فعلا گامی مهم در این زمینه برداشته نشده است.
به هر حال، همچنان که قبلا هم گفته شد، متغیر مهم در شکل دهی و توسعه روابط، احساس نیاز میان دول و بازیگران است، از این رو، لازم است که همان‌طور که ایران به هر دلیل اخیرا برای بهبود روابط با همسایگان احساس نیاز می‌کند، این احساس نیاز باید در طرف مقابل هم وجود داشته باشد. اما هم اکنون نه تنها این احساس نیاز وجود ندارد، بلکه در نتیجه عوامل پیشگفته، فضای تقابلی میان ایران و بازیگران مهم منطقه شکل گرفته و بالعکس برای ارتباطات امنیتی و نظامی به نیروهای فرامنطقه‌ای احساس نیاز می‌کنند و اکنون پیش درآمد توسعه روابط ایران با همسایگان اعتمادسازی به شکلی است که احساس نیاز امنیتی دول منطقه به ائتلاف و اتحاد با قدرت‌های جهانی کاسته شود.
