جام جهانی و جهان بینی قطر! / صابر گل‌عنبری
دیروز جام جهانی ۲۰۲۲ در قطر افتتاح شد. این نخستین بار است که یک کشور در خاورمیانه و شمال آفریقا و دو جهان عرب و اسلام میزبان این تورنمنت بین‌المللی می‌شود؛ اما این میزبانی جدا از انتقاداتی در گوشه و کنار جهان که بخشی از آن ریشه در رشک و غبطه برخی رقبای عرب همسایه دارد، کاشف از قدرت نرم بالایی است که این کشور کوچک در سطح جهانی پیدا کرده است؛ قدرتی که برخلاف برخی تصورات رایج صرفا خروجی دلارهای نفتی هنگفت نیست و بلکه محصول نگاه جهانی و برنامه کلان هویت‌محور معطوف به تولید و مدیریت ثروت است که به درستی این دلارها را در سایه سیاست خارجی اقتصاد محور و متوازن، مدیریت و سرمایه گذاری کند.
نفت اگر برای کشوری چون ایران نقمت شد؛ اما برای اقتصاد این شیخ‌نشین‌ها از جمله قطر نعمت و سکوی پرشی بود برای آبادانی، رفاه و پی‌ریزی اقتصادی غیر نفتی؛ به گونه‌ای که امروز چنان منابع درآمدی خود را تنوع بخشیده‌اند که دیگر نیازی به درآمدهای نفتی و گازی نداشته و آن‌ها را در صندوق‌های ملی ذخیره می‌کنند.
قطر ۲۲۰ میلیارد دلار برای این جام جهانی خرج کرده است؛ اما درآمد آنی قابل تحصیل حدود ۱۷ میلیارد دلار است ولی درآمدهای غیر مستقیم پیش بینی شده به ویژه در حوزه گردشگری در آینده بیشتر از این رقم خواهد بود. البته هدف قطر فراتر از این درآمدهای مادی معطوف به ساخت و فربه کردن قدرت نرم خود و برجسته‌سازی هویت قطری در جهان است که از قضا همین قدرت نرم هم تولید ثروت می‌کند و هم نوعی بازدارندگی نرم می‌آفریند.
به گفته فیفا حدود ۵ میلیارد نفر در جهان موندیال قطر را دنبال خواهند کرد و روزانه نیز بیش از هزار پرواز عاشقان فوتبال را از گوشه و کنار جهان به این کشور سرازیر می‌کند و این چنین میلیاردها نفر از دور و نزدیک هر کدام به شیوه‌ای با قطر، تاریخ، فرهنگ و آداب و رسوم آن آشنا می‌شود.
جالب اینجاست که این کشور در همین بازه زمانی موندیال پذیرای جمعیتی بیش از ساکنان خود در مساحتی اندک خواهد بود؛ اما بدون دغدغه‌ای امنیتی و نگرانی از استحاله هویتی و فرهنگی. چون نگاه، کلان و اقتصاد محور است و اگر امنیتی بود از بیم و واهمه پیامدهای خودپندارانه، نه می‌توانست میزبان شود و نه این مقدار گردشگر بیشتر از جمعیت خود را جذب کند. اما در عین حال با حفظ هویت عربی اسلامی و نمایش آن میزبان میلیون‌ها نفر می‌شود. کما این که همین نگاه هم در پس سیاست قطر برای جذب نخبگان و چهره‌های شناخته شده خارجی در عرصههای مختلف به ویژه ورزشی و رسانه‌ای نهفته است و با دادن تابعیت، آن‌ها را جذب و این گونه نیز تولید ثروت و قدرت می‌کند.
دنیا بعد از جنگ جهانی دوم جهش‌وار به سمتی حرکت کرد که اقتصاد به عنوان نیروی محرکه روابط بین‌الملل و مهم‌ترین فاکتور جهت‌دهنده آن با هدف تولید قدرت رخ نمود و بعضا از دو فاکتور سیاست و امنیت نیز پیشی گرفت؛ تا جایی که اقتصاد مبنای تقسیم‌بندی کشورها به توسعه یافته و توسعه نیافته و غیره قرار گرفت و اندک اندک پیمان‌های سیاسی و نظامی جای خود را به پیمان‌ها، سازمان‌ها و گروه‌های اقتصادی منطقه‌ای و بین‌المللی داد.
البته در دوران مرکانتیلیست‌‌ها (از سده ۱۶ تا نیمه سده ۱۸ میلادی) نیز اقتصاد در بهبود نقش خارجی قدرت‌ها (در اروپا) اهمیت مضاعفی پیدا کرد؛ اما همواره تابعی از سلطه سیاست بود که امروزه این تابعیت رنگ باخته و اگر فرادست نباشد فرودست نیست.
دیگر مولفه‌هایی چون وسعت، عمق سرزمینی و نیروی نظامی کلاسیک، تنها شاخصه‌های پایه ارزیابی قدرت کشورها نیستند، بلکه اگر در کنار آن‌ها فاکتورهای مدرن همچون اقتصاد پیشرفته، رفاه داخلی و رسانه قدرتمند قرار نگیرد، حتی آن اهمیت و کارکرد خود را هم از دست می‌دهند و سرنوشتی مشابه شوروی سابق می‌آفرینند که بعد از آمریکا دومین قدرت نظامی جهانی با زرادخانه اتمی گسترده‌ای بود؛ اما در سایه اقتصاد ضعیف که همپای قدرت نظامی‌اش توسعه نیافت و همچنین سیاست داخلی ناکارآمد و غیر دموکراتیک توان مواجهه با پیامدهای جنگ سرد را نداشت و قدرت سخت افزاری آن مقهور قدرت نرم آمریکا شد.
