بیانیه مطبوعاتی عفو بین‌الملل

زندانیان بیمار در اتاق انتظار مرگ در زندان‌های ایران

عفو بین‌الملل - بیانیه مطبوعاتی
‏۱۲ آوریل ۲۰۲۲ - ۲۳ فروردین ۱۴۰۱‏

زندانیان بیمار در اتاق انتظار مرگ؛ بحران مصونیت ‏برای محرومیت کشنده‌ی‌ زندانیان از مراقبت‌های پزشکی

مقامات زندان‌های ایران با ممانعت عامدانه از دسترسی زندانیان ‏بیمار به مراقبت‌های پزشکی حیاتی و امتناع از انجام تحقیقات ‏درباره مرگ‌های ناشی از اعمال غیرقانونی و برقراری عدالت و ‏پاسخگویی، در حال ارتکاب نقض تکان‌دهنده حق حیات هستند. ‏سازمان عفو بین‌الملل در گزارش تحقیقیِ تازه‌ای با نام در اتاق ‏انتظار مرگ: مرگ‌های در پی محرومیت از مراقبت‌های پزشکی در ‏زندان‌های ایران، مستند ساخته که چگونه مقامات زندان‌ها با ‏ممانعت از اعزام یا تاخیر در انتقال اورژانسی زندانیان به ‏بیمارستان، در مرگ‌ زندانیان نقش‌ داشته و یا مسبب اصلی آن ‏هستند.‏

برابر با الگوهای جاافتاده‌ی مربوط به مصونیت سیستماتیک ‏ناقضان حقوق‌بشر در ایران، تا به امروز، مقامات از انجام ‏تحقیقات شفاف و مستقل درباره مرگ‌ زندانیان در پی گزارش‌های ‏مرتبط با محرومیت از مراقبت‌های پزشکی سرباز زده‌اند و تضمین ‏نکرده‌اند که افراد مظنون به دارا بودن مسئولیت کیفری محاکمه ‏و مجازات شوند.‏

دیانا الطحاوی،  معاون دفتر خاورمیانه و شمال آفریقای عفو ‏بین‌الملل گفت: «بی‌اعتنایی وحشتناک مقامات ایران به جان ‏انسان‌ها عملا زندان‌های ایران را به اتاق انتظار مرگ برای ‏زندانیان بیمار تبدیل کرده است و موجب شده است که بیماری‌های ‏به طور معمول قابل‌درمان به‌طور اسف‌باری به مرگ ختم شوند.»‏

وی افزود: «مرگ‌های رخ داده در زندان که نتیجه‌ی محرومیت عمدی ‏از مراقبت‌های پزشکی‌اند، سلب خودسرانه حق حیات محسوب می‌شوند، ‏که در قوانین بین‌المللی یکی از موارد نقض شدید حقوق بشر است. ‏به علاوه، چنانچه افراد مسئول، قصد کشتن زندانی را داشته‌اند و ‏یا با درجه قابل توجهی از اطمینان می‌دانسته‌اند که مرگ پیامد ‏بدیهی اعمال غیرقانونی آن‌ها خواهد بود و با این وجود به ‏رفتار خود ادامه داده‌اند، مرگ‌ زندانی، اعدام فراقضایی نیز ‏محسوب می‌شود، که یک جرم بین‌المللی است.»‏

این گزارش تحقیقی جزئیات مرگ ۹۲ مرد و چهار زن را در ۱۸ استان ‏و ۳۰ زندان در سراسر ایران از ژانویه ۲۰۱۰ به این سو بررسی ‏می‌کند و مبتنی بر اسناد گردآوری شده از سوی عفو بین‌‌الملل از ‏مجموعه‌ای از نمونه‌های گویا، یافته‌های طولانی مدت در مورد ‏ممانعت عامدانه از دسترسی به مراقبت‌های پزشکی کافی در زندان ‏های ایران و بررسی مفصل گزارش‌های گروه‌ها و سازمان‌های مستقل ‏حقوق بشری است.‏

‏۹۶ پرونده بررسی شده جامع نبوده و دربرگیرنده‌ی تمام نمونه‌های ‏مرگ‌ بر اثر محرومیت از مراقبت‌های پزشکی در زندان‌ها نیستند ‏زیرا آمار واقعی‌ چنین مرگ‌‌هایی احتمالا بسیار بیشتر از ‏این‌هاست. موارد نقض حقوق بشر در ایران اغلب به دلیل ترس موجه ‏از انتقام‌جویی و سرکوب بی امان جامعه مدنی و رسانه‌های مستقل ‏از سوی مقامات، گزارش نمی‌شوند.‏

فهرست تهیه شده همچنین مرگ‌هایی را که بر اساس گزارش‌های قابل ‏اعتنا، ناشی از شکنجه یا سایر بدرفتاری‌ها یا استفاده مقامات ‏از سلاح گرم بوده‌اند، شامل نمی‌شود. عفو بین‌الملل گزارش ‏جداگانه‌ای در این رابطه در سپتامبر ۲۰۲۱ منتشر کرد.‏

بی‌توجهی مرگبار به زندانیان بیمار

عفو بین‌الملل پیامدهای کشنده‌ی ناشی از رویه‌ی رایجِ ممانعت از ‏اعزام یا تاخیر در انتقال اورژانسی زندانیان دارای شرایط حاد ‏به بیمارستان از سوی مقامات زندان را مستند کرده است.‏

این سازمان همچنین ثبت کرده است که چگونه مقامات زندان، ‏زندانیان را در طول دوران حبس خود از دسترسی به مراقبت‌های ‏پزشکی مکفی، از جمله آزمایش‌های تشخیصی، معاینات منظم و ‏مراقبت‌های پس از عمل، محروم می‌کنند، محرومیتی که موجب وخامت ‏عوارض بیماری‌های از‌پیش‌موجود زندانیان و تحمیل درد و رنج ‏بیشتر بر آن‌ها شده و در نهایت به مرگ‌های نا‌به‌هنگام منتهی شده ‏است.‏

‏ بهداری‌های زندان‌ در ایران به امکانات مورد نیاز برای رسیدگی ‏به مشکلات پیچیده سلامتی مجهز نیستند. آن‌ها هم‌چنین فاقد نیروی ‏انسانی کافی هستند و نه فقط پزشک متخصص کم دارند – که «در ‏صورت نیاز» برای یک یا چند ساعت در طول هفته به بهداری ‏می‌روند – بلکه حتی پزشکان عمومی واجد شرایط هم به اندازه ‏کافی در آن‌ها وجود ندارد. در نتیجه، زندانیانی که دچار ‏موقعیت اورژانسی شده و نیاز به مراقبت‌های پزشکی تخصصی فوری ‏دارند باید به مراکز پزشکی خارج از زندان منتقل شوند.

عبدالواحد گمشادزهی در اردیبهشت ۱۳۹۵ در زندان مرکزی زاهدان ‏درگذشت. پزشکان زندان هشدار داده بودند که عبدالواحد نیاز به ‏بستری‌شدن دارد، اما مسئولان از صدور اجازه امتناع ورزیدند. ‏گروه‌های حقوق بشری گفته‌اند که این جوان ۱۹ ساله، که در زمان ‏دستگیری کودک بوده، بر اثر بی‌اعتنایی به لخته‌شدن خون در مغزش ‏که ناشی از ضرب و شتم در جریان دستگیری و یا بازجویی‌های دو ‏سال پیش بوده، جان باخت. در دوران حبس، درخواست‌های متعدد او ‏برای معالجه و درمان رد شده بود.‏

شصت و چهار نفر از ۹۶ زندانی که عفو بین‌الملل گزارش‌‌های مربوط ‏به آنها را بررسی کرده در داخل زندان جان باخته‌اند. از این ‏میان، بسیاری در بند خود درگذشته‌اند که معنایش این است آن‌ها ‏در ساعات پایانی حیات حتی تحت مراقبت‌های اولیه‌ی پزشکی قرار ‏نگرفته‌اند. تعدادی دیگر در حالی که در بهداری‌های زندان با ‏تجهیزات ابتدایی نگهداری می‌شدند جان خود را از دست دادند.

‏۲۶ زندانی به دنبال تأخیرهای عمدی و کشنده از سوی کارکنان ‏پزشکی و یا مسئولان زندان، در حین انتقال به بیمارستان یا ‏اندکی پس از بستری‌شدن در آن جان باختند.‏

حداقل در شش مورد، زندانیان بدحال به سلول‌های انفرادی، ‏بندهای تنبیهی یا قرنطینه منتقل شدند؛ از این میان، چهار نفر ‏در تنهایی در زندان جان باختند، در حالی که دو نفر باقی‌مانده ‏در نهایت مجوز اعزام به بیمارستان را گرفتند، اما فقط زمانی ‏که دیگر دیر شده بود و آن‌ها هم یا حین انتقال به بیمارستان ‏یا اندکی پس از بستری‌شدن جان باختند.‏

در بسیاری از موارد، هم کارکنان بهداری زندان و هم مسئولان ‏زندان، زندانیانی را که در شرایط پزشکی اورژانسی قرار داشتند ‏متهم به به «تمارض» و یا «اغراق» در علائم بیماری کردند.

به عنوان مثال، نادر علیزهی که توسط رئیس درمانگاه زندان ‏مرکزی زاهدان به «تمارض» متهم شده بود در آبان ۱۳۹۶ در سن ۲۲ ‏سالگی درگذشت. به گفته گروه‌های حقوق بشری، او از دریافت ‏مراقبت‌های پزشکی تخصصی برای درمان بیماری قلبی خود محروم شد ‏و به جای آن کارمندان بهداری او را با تجویز داروهای گوارشی ‏به اتاقش بازگرداند.‏

زندگی‌های کوتاه‌شده

در اکثریت قریب به اتفاق موارد ثبت شده‌، زندانیانِ فوت شده، ‏جوان یا میانسال بوده‌اند: ۲۳ نفر بین ۱۹ تا ۳۹ سال و ۲۶ نفر ‏بین ۴۰ تا ۵۹ سال داشته‌‌اند. این واقعیت، نگرانی‌ها درباره ‏این‌که مرگ نابهنگام آن‌ها به دلیل قصور در ارائه مراقبت‌های ‏پزشکی رخ داده را تشدید می‌کند.‏

زندان‌هایی که دربرگیرنده‌ی جمعیت بالایی از اقلیت‌های ‏ستمدیده‌اند، میزان بیش‌تری از مرگ‌هایی از این نوع را نشان ‏می‌دهند: ۲۲ مورد از ۹۶ مرگ ثبت‌شده در زندان ارومیه در استان ‏آذربایجان غربی رخ داده‌اند، جایی که اکثر زندانیان از ‏اقلیت‌های کرد و ترک آذربایجان تشکیل شده‌اند؛ ۱۳ مورد مرگ در ‏زندان مرکزی زاهدان در استان سیستان و بلوچستان ثبت شده، ‏جایی که زندانیان اکثرا متعلق به اقلیت محروم بلوچ هستند.‏

حداقل ۱۱ زندانی پس از محرومیت از مراقبت‌های پزشکی کافی، به ‏دلیل صدمات جبران‌ناپذیر ناشی از آسیب‌هایی که در زمان دستگیری ‏یا در حین حبس بر آن‌ها وارد آمد جان باختند. ۸۵ زندانی دیگر ‏پس از محرومیت از مراقبت‌های پزشکی کافی برای فوریت‌های پزشکی ‏جدی از جمله حملات قلبی و سکته مغزی، اختلالات گوارشی، اختلالات ‏تنفسی، مشکلات کلیوی، کووید-۱۹ یا سایر بیماری‌های عفونی ‏درگذشتند. این فوریت‌ها یا به طور ناگهانی ظاهر شده و یا با ‏زمینه‌های بیماری قبلی زندانیان ارتباط داشته که برایش در طول ‏دوره‌ی زندان مراقبت‌های پزشکی تخصصی و مکفی دریافت نکرده‌ ‏بودند.‏

پرونده ۲۰ زندانی ماهیت سیاسی داشت و بقیه به جرایم غیرسیاسی ‏محکوم یا متهم شده بودند.‏

مصونیت قضایی

بحران مصونیت سیستماتیک ناقضان حقوق بشر از مجازات در ایران ‏به مقامات زندان اجازه داده است تا به محروم‌کردنِ‌ کشنده ‏زندانیان از مراقبت‌های پزشکی ادامه دهند.‏
این بحران نه تنها با امتناع سیستماتیک مقامات از صدور دستور ‏تحقیق، که با ترویج روایت‌های خاص حکومتی برجسته می‌گردد، ‏روایت‌هایی که کیفیت خدمات پزشکی ارائه شده به زندانیان در ‏ایران را به‌عنوان «نمونه» یا «بی‌نظیر» در سراسر جهان ستایش ‏می‌کنند.‏

با توجه به این وضعیت، عفو بین‌الملل دیگربار بر ضرورت جدی ‏ایجاد یک سازوکار بین‌المللی از سوی شورای حقوق بشر سازمان ‏ملل متحد برای جمع‌آوری، تجزیه و تحلیل و نگهداری شواهد و ‏مدارک مربوط به جدی‌ترین جرایم بین‌المللی ارتکاب یافته در ‏ایران، با هدف تسهیل دادرسی کیفری عادلانه در آینده، تأکید ‏می‌کند.‏
دیانا الطحاوی گفت: «تا زمانی که تحقیقات موثر، کامل، شفاف، ‏بی‌طرفانه و مستقل برای تعیین شرایط منجر به مرگ زندانیان و ‏شناسایی افراد دخیل در این مرگ‌ها انجام نشود، سایه‌ی مرگ بر ‏سر زندانیان بیمار ایران همچنان سنگین خواهد بود.»
‏
عفو بین‌الملل به منظور جلوگیری از مرگ‌های قابل اجتناب بیشتر ‏در نتیجه‌ی محرومیت از مراقبت‌های پزشکی حیاتی، از مقامات ‏ایران می‌خواهد که تا زمان اعمال اصلاحات ساختاری در بهداری‌های ‏زندان، هم در قانون و هم در عمل الزام کنند که زندانیانی که ‏شرایط اورژانسی دارند فورا به مراکز درمانی خارج از زندان ‏اعزام شوند. هم‌چنین، زندانیانی با زمینه‌ی بیماری‌های جدی یا ‏علائم و نشانه‌هایی از آنچه ممکن است مشکلاتی جدی برای سلامتی‌شان ‏باشد هم باید به طور مشابه برای دریافت مراقبت‌های پزشکی کافی ‏به مراکز پزشکی خارج از زندان اعزام شوند.‏

عفو بین‌الملل همچنین از مقامات ایران می‌خواهد که مقررات ‏عمیقا معیوب آیین‌ نامه اجرایی سازمان زندان‌ها را، که به ‏مدیران زندان و مقامات دادستانی این اختیار را می‌دهد تا ‏توصیه‌های پزشکی را نادیده گرفته و در مورد اعزام زندانیان ‏برای درمان خارج از زندان تصمیم‌گیرنده‌ی نهایی باشند، اصلاح ‏کنند. تصمیمات پزشکی مربوط به امور درمانی زندانیان باید به ‏طور مستقل از سوی متخصصان پزشکی اتخاذ شده و از سوی مسئولان ‏زندان و نهادهای امنیتی و اطلاعاتی اجرا شده و از سوی مقامات ‏دادستانی و سایر مقامات قضایی مورد احترام و حفاظت قرار ‏‏‌گیرد.‏

متن کامل گزارش مستند عفو بین‌الملل
«در اتاق انتظار مرگ؛ مرگ‌های در پی محرومیت از مراقبت‌های پزشکی در زندان‌های ایران»