واقعا چه خبر است؟ / صابر گل‌عنبری

مدتی است که تب تحولات در مرزهای شمال غربی با آذربایجان و ارمنستان بالاست و کار به مانورهای نظامی و پیام و پسغام‌های تند کشیده است. واقعیت قضیه این است که هنوز دلایل اصلی این تنش کاملا روشن و شفاف نیست. گفته می‌شود باکو در صرافت سیطره بر نوار مرزی ممتد از نخجوان تا اراضی آذربایجان است که عملا به حذف مرز مشترک ایران و ارمنستان با تبعات سنگین آن می‌انجامد که برخی تحرکات می‌تواند موید این مدعا باشد، اما اگر این مساله علت اصلی تنش‌هاست، پس ایروان چرا در این بحبوحه سکوت پیشه کرده است؟

ارمنستان هم نه کم‌تر از ایران بلکه بیشتر متضرر خواهد شد و در سایه تنش‌های تاریخی با آذربایجان و ترکیه، عملا نمی‌تواند روی مرز مشترک با دو کشور حساب باز کند و تنها مرز گرجستان برای آن خواهد ماند. البته در گذشته مواضعی در این باره اتخاذ کرده، اما در تنش اخیر موضع خاصی نگرفته است. در این صورت اگر قضیه تلاش برای تغییر ژئوپلتیک منطقه است، چرا باید ایروان واکنش شدیدی از خود نشان ندهد؟

تازه دیروز نخست وزیر ارمنستان نیکول پاشینیان طی اظهاراتی ضمن اعلام آمادگی برای دیدار با الهام علی اف، به نوعی بی‌طرفی اتخاذ کرد و گفت که کشورش در هیچ توطئه‌ای علیه ایران شرکت نخواهد کرد. این نشان می‌دهد که ارمنستان خوانش دیگری از اوضاع دارد و اگر چنین نبود که لازم بود حداقل هشداری نسبت به تغییر احتمالی جغرافیای سیاسی مرزها و منطقه قفقاز جنوبی بدهد.

البته اظهارات پاشینیان در جمع جامعه ارمنی در ویلنیوس پایتخت لیتوانی نکات مهم دیگری هم داشت؛ از جمله این که گفته است تحریم‌ها روابط اقتصادی کشورش با ایران را مختل کرده است. وقتی هم تحریم‌ها جهت دهنده مناسبات اقتصادی با چنین کشوری است که محصور بودنش میان آذربایجان و ترکیه الزاماتی امنیتی و سیاسی بر روابط خارجی آن تحمیل می‌کند، تو بخوان حدیث مفصل از مجمل تبعات تحریم‌ها که چه پیامدهای امنیتی و  ژئوپلتیکی برای کشور دارد.

اما اگر قضیه اصلی همچنان که از برخی اظهارنظرها پیداست، حضور اسرائیل در منطقه قفقاز جنوبی است که این حضور غالبا امنیتی و سیاسی است و چنان حضور نظامی ندارد که این حجم رزمایش و ارسال تجهیزات جنگی به منطقه را بطلبد. نوع مواجهه با اسرائیل در این منطقه متفاوت و باید متناسب با ماهیت آن حضور است.

با این حال، این حجم واکنش نظامی ایران احتمالا در پیوند با مانور “سه برادر” میان سه کشور ترکیه، پاکستان در منطقه و به تبع آن نگرانی‌های مترتب بر این مساله و تاثیرات آن و به ویژه بالا رفتن وزنه تاثیرگذاری ترکیه و اسرائیل بر تحولات قفقاز جنوبی و احتمال شکل گیری یک جبهه ممتد از این منطقه تا آسیای میانه باشد که می‌تواند تهدیدی جدی در آینده برای منافع ایران باشد.

اما ترکیه هم که پیام‌های اخیر ایران را به خوبی دریافت کرده و خود را طرف اصلی آن می‌داند، بدون ورود دیپلماتیک به تنش اخیر میان باکو و تهران، تصمیم به ارسال واکنشی از همین جنس گرفته است و امروز از تصمیم مشترک با آذربایجان برای برگزاری رزمایشی در نخجوان خبر داد که فردا شروع شده و تا ۱۶ مهر ادامه دارد. جالب اینجاست که این رزمایش هم “برادری خلل ناپذیر” نام گرفته و وزارت دفاع ترکیه تاکید کرده است که در هر شرایطی در کنار آذربایجان خواهد ماند.

واقعیت هم این است که امروز باکو بیش از هر زمانی خود را نیازمند اتحاد با ترکیه و تعمیق آن می‌داند و آنکارا احتمالا تاسیس پایگاه نظامی در نخجوان را به صورت جدی‌تر از قبل از طریق جلب رضایت روسیه در دستور کار قرار دهد؛ ولی جلب این رضایت به این سادگی نیست؛ با این حال بعید نیست که مسکو این امتیاز را به ترکیه در قبال دریافت امتیازات کلان دیگری از آن در حوزه‌های دیگر بدهد. ناگفته نماند که این سومین مانور ترکیه در این منطقه پرتنش ظرف یک ماه اخیر است که پس از مانور سه جانبه و رزمایش لاچین برگزار می‌شود.

اما فارغ از نکات پیشگفته، نباید این مساله هم مغفول بماند که احتمال دیدار میان نخست وزیر ارمنستان و رئیس جمهور آذربایجان در آینده‌ای نه چندان دور می‌رود و دو طرف برای این دیدار اعلام آمادگی کرده‌اند. چنین دیداری در صورت برگزاری می‌تواند به توافقاتی و کاهش تنش میان دو طرف منجر شود.