iran-emrooz.net | Wed, 03.12.2025, 8:04

فرناز فصیحی و صنم ماهوزی / نیویورک تایمز / ۱ دسامبر ۲۰۲۵

هزاران زن و مرد جوان، با موهای آشکار و پوشیده در جین و تی‌شرت‌های آستین‌کوتاه، در یک کنسرت پرشور روباز پاپ بالا و پایین می‌پریدند و آواز می‌خواندند. در بخش دیگری از شهر، جوان‌ها با ریتم یک گروه موسیقی راک خیابانی سر تکان می‌دادند. و ده‌ها نفر سراسر شهر را زیر پا گذاشته بودند تا رویداد «هفته طراحی» را تجربه کنند؛ جشنواره‌ای از آثار عظیم هنری رنگارنگ، نمایش‌های نوری و موسیقی زنده در نقاط مختلف.

این‌جا نیویورک یا برلین نیست. این‌جا تهران است، پایتخت ایران، جایی که جوانان در ماه‌های اخیر پیشتاز یک رنسانس اجتماعی بوده‌اند. ماه گذشته یک جشنواره پنج‌روزه‌ی جاز، کافه‌ها و گالری‌های هنری را به صحنه‌های اجرا تبدیل کرد.

این وضع تفاوتی چشمگیر با تنها پنج سال پیش دارد؛ زمانی که زنان بابت نمایان شدن چند تار مو ممکن بود کتک بخورند و به زور وارد ون‌های پلیس شوند، نیروهای امنیتی برای برهم زدن مهمانی‌ها به منازل یورش می‌بردند و رقصیدن در ملأعام ممنوع بود.

«جامعه با سرعتی بسیار بالا در حال تغییر است، تقریباً مثل پوست انداختن. گذشته از گشایش‌هایی که در فضای اجتماعی می‌بینیم، نسل جوانی بی‌باک داریم که دارد تابوها را می‌شکند». این را دنیا امیری، منتقد و طراح مد ۳۳ ساله در تهران، در یک مصاحبه گفت. «نسل جوان آزادی‌های ابتدایی خود را می‌خواهد و با پشتکار محض در حال به دست آوردن آن‌هاست.»

ده‌ها ویدئوی منتشرشده در شبکه‌های اجتماعی و مصاحبه با بیش از دو دوجین ایرانی — از جمله هنرمندان، طراحان، موسیقی‌دانان، کارآفرینان، دانشجویان دانشگاه، همچنین جامعه‌شناسان و تحلیلگران سیاسی — تصویر کشوری را نشان می‌دهد که در میانه‌ی یک تغییر خودجوش از پایین به بالا قرار دارد.

اعتراض سیاسی هنوز تحمل نمی‌شود، اعدام‌ها و احکام مرگ مکرر هستند، و مأموران امنیتی در اوایل نوامبر حداقل چهار پژوهشگر، اقتصاددان و نویسنده‌ی منتقد حکومت را بازداشت کردند. اما دولت مسعود پزشکیان، جراح قلبی که با شعار اعطای آزادی‌های بیشتر اجتماعی به قدرت رسید، به نظر نمی‌رسد توان یا تمایل مقابله با این موج تغییر را داشته باشد — و شاید نگران است که برخورد سخت نتیجه معکوس داده و باعث ناآرامی شود.

زنان در حال رقصیدن در کنسرتی در تهران در ماه اکتبر / عکس: آرش خاموشی برای نیویورک تایمز

دولت همین حالا با بحران پشت بحران مواجه است، از جمله اقتصادی به‌شدت بحرانی، ترمیم پس از جنگ با اسرائیل، و کمبود حاد منابع آب و انرژی. رقصیدن اندکی از این تیره‌روزی می‌کاهد.

این جشن‌ها به تهران محدود نمی‌شوند. کنسرت‌ها و جشنواره‌ها در سراسر کشور، در شهرهای بزرگ و کوچک برپا شده و جمعیت عظیمی را جذب می‌کنند. در یزد، شهری مذهبی و محافظه‌کار، کنسرت همخوانی ترانه‌های پاپ پیش از انقلاب — که زمانی ممنوع بودند — برگزار شد. شهر کرمان در اکتبر میزبان ماراتن کویر بود که زنان و مردان در کنار هم دویدند؛ یوگای صبحگاهی و ورزش گروهی در بسیاری از پارک‌ها به عادتی روزمره تبدیل شده؛ نوازندگان خیابانی — به‌ویژه زنانِ تک‌خوان — منظره‌ای آشنا شده‌اند؛ رقصندگان هیپ‌هاپ در شیراز و جاهای دیگر ظاهر شده‌اند؛ و مهمانی‌های خودجوش رقص در کافه‌ها، مانند این یکی در کرج، و همچنین مرکزخریدها با حضور دی‌جی، روندی رو به گسترش دارند.

پرنیا، متخصص زیبایی ۲۶ ساله در مصاحبه‌ای از تهران — که به دلیل نگرانی از تهدید، خواست نام خانوادگی‌اش منتشر نشود — گفت: «ما نیاز داریم شادی و سرخوشی را احساس کنیم. من به این کنسرت‌ها می‌روم تا موسیقی بشنوم — وقتی آنجا هستم، به جنگ یا درگیری فکر نمی‌کنم، در لحظه حضور دارم و از آن شب خاص لذت می‌برم.»

در بیابانی نزدیک اصفهان، تورگردان‌ها جشن‌های موسیقی رِیو را سازمان‌دهی می‌کنند، با رقصیدن دور تندیس‌های عظیم و آتشدان‌ها، به سبک جشنواره «برنینگ من» در نوادا. بازار بزرگ تهران، که به‌عنوان دژ سنت شناخته می‌شود، میزبان یک شوی مد بود که مدل‌های زن روی فرش قرمز قدم می‌زدند و شنل‌های کشمیری و کت‌های خز بر تن داشتند. برخی رستوران‌ها در تهران به‌صورت آرام و پنهانی شراب سرو می‌کنند و برای سفارش کوکتل، یک شات ودکا در آن می‌ریزند.

تئاتر موزیکال — که به‌ندرت در ایران دیده می‌شود به دلیل محدودیت‌های آوازخوانی و رقصیدن زنان  — پایش به تهران باز شده است. طبق آنچه در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده، نمایش‌های سبک برادوی از داستان‌های «الیور توئیست» و «رابین‌هود» شب‌ها با سالن‌های پر از تماشاگر اجرا شده‌اند.

حرکت خودانگیخته‌ی نسلی تازه از ایرانیان

این تغییر، نتیجه‌ی یک حرکت خودانگیخته‌ی نسلی تازه از ایرانیان است که با جهان بیرون از طریق شبکه‌های اجتماعی در ارتباطند و از بازداشت کمتر می‌ترسند؛ آن‌ها در حال آزمودن مرزها و بازپس‌گیری فضاهای عمومی از حکومت اسلامی هستند که سال‌ها به محدودیت‌های خفه‌کننده در خصوص اختلاط جنسیتی، رقص، آواز، الکل و رویدادهای سبک غربی مشهور بوده است.

فاطمه حسنی، جامعه‌شناسی که تحولات اجتماعی را مطالعه می‌کند، در گفت‌وگویی از تهران گفت که مرزهای زندگی عمومی و خصوصی هرچه بیشتر در حال محو شدن هستند، زیرا جوانان حاضر نیستند زندگی دوگانه داشته باشند.

خانم حسنی گفت: «طی چهار دهه‌ی گذشته، بخش زیادی از فرهنگ ایرانی در فضاهای خصوصی شکل می‌گرفت: در خانه‌ها، مهمانی‌ها و محیط‌های محدود. اما امروز، همان ارزش‌ها، احساسات و سبک‌های زندگی در عرصه عمومی بازتولید می‌شوند.»

دولت خود نیز، هرچند محتاطانه، به این موج تغییر پیوسته است.

در ماه سپتامبر، دولت مجموعه‌ای از اجراهای موسیقی رایگان روباز با عنوان «کنسرت‌های شادی» در سراسر کشور برگزار کرد و از خوانندگان و گروه‌های مشهور دعوت نمود تا برای عموم مردم اجرا کنند و حس ملی‌گرایی شکل‌گرفته پس از واکنش کشور به جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل در ژوئن را تثبیت کنند. این اقدام، نخستین تجربه از این نوع بود: دولت ایران معمولاً مناسبت‌های جشن خود را در مساجد همراه با نماز جماعت برگزار می‌کند، نه کنسرت پاپ.

«هفته طراحی تهران»، جشنواره‌ای از چیدمان‌های هنری رنگارنگ غول‌پیکر، نمایش‌های نور و موسیقی زنده در مکان‌های مختلف پایتخت / عکس: آرش خاموشی برای نیویورک تایمز

فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، در ماه سپتامبر به رسانه‌های داخلی گفت: «برگزاری کنسرت‌هایی با مشارکت میلیون‌ها نفر، وحدت ما را تقویت می‌کند.» او افزود که رویدادهایی مانند کنسرت‌های خیابانی به «افزایش شادی جمعی» کمک خواهد کرد.

این اقدام ستایش و انتقاد هر دو را برانگیخت؛ برخی گفتند دولت پس از مدت‌ها کاری سرگرم‌کننده انجام می‌دهد و برخی دیگر آن را ریاکارانه دانستند و هدفش را انحراف افکار عمومی از مشکلات متعدد کشور خواندند. با این حال، این کنسرت‌ها فوق‌العاده موفق بودند و بر اساس گزارش رسانه‌های داخلی، بیش از یک میلیون نفر در آن‌ها شرکت کردند، و به‌طور ناخواسته به نمایشگاهی از شکاف فزاینده میان حاکمان اسلامی و نسل جدید تبدیل شدند.

بهمن بابازاده، ۴۲ ساله، روزنامه‌نگار حوزه موسیقی و برگزارکننده کنسرت، در یک گفت‌وگوی تلفنی از تهران گفت جنگ باعث تغییر چگونگی اجرای کنسرت‌ها در ایران شده است. دولت در حال تعدیل محدودیت‌هاست، مانند نظارت بر انتخاب اشعار و ترانه‌ها، ممنوعیت رقصیدن و اجبار به رعایت حجاب برای زنان. بابازاده گفت که به‌طور متوسط هر شب حداقل چهار کنسرت در شهرهای بزرگی مانند تهران، شیراز و اصفهان برگزار می‌شود که هزاران نفر را جذب می‌کنند.

محافظه‌کاران خشمگین

این فاصله گرفتن از قواعد اسلامی، محافظه‌کاران را خشمگین کرده است؛ آن‌ها خواستار اقدام قوه قضائیه و نیروهای امنیتی شده و هشدار داده‌اند که با این روند، انقلاب اسلامی بزودی از میان خواهد رفت. در برخی موارد، مقامات در جهت تعطیلی یک رویداد اقدام کرده‌اند، مانند فروشگاهی که میزبان آن شوی مد در بازار بود، یا لغو یک کنسرت، یا جریمه کردن برگزارکننده؛ اما این اقدامات بیشتر شبیه یک بازی «موش‌کوب» است.

رسانه‌های ایران هفته گذشته گزارش دادند که وزارت اطلاعات گزارشی محرمانه درباره فاصله‌گرفتن از قواعد اجتماعی اسلامی و کاهش رعایت حجاب توسط زنان به رهبر جمهوری اسلامی، آیت‌الله علی خامنه‌ای، ارائه کرده است، و آقای خامنه‌ای به دولت دستور داده جوانان و زنان را به چارچوب برگرداند.

اما الیاس حضرتی، رئیس دفتر ارتباطات آقای پزشکیان، رئیس‌جمهور، به رسانه‌های داخلی گفت که دولت با وجود «حساسیت» نسبت به این موضوع، قصد ندارد از «روش‌های شکست‌خورده گذشته» استفاده کند، و دیدگاهش درباره حجاب «بر مبنای منطق» است.

«هفته طراحی تهران» در دانشگاه تهران / عکس: آرش خاموشی، نیویورک تایمز

عبدالرضا داوری، که مشاور ارشد محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور پیشین بوده است، در رشته‌پستی درباره این پدیده در شبکه‌های اجتماعی نوشت: «نسل Z نسبت به قدرت بی‌تفاوت است و به یک حالت جمعی بی‌احترامی رسیده.» او اضافه کرد که نسل Z ایرانی «تحمیل دخالت در زندگی روزمره را تحمل نمی‌کند» و «از این نقطه، آینده ایران تغییر خواهد کرد.»

تحلیلگران می‌گویند نمایش شادی و نشاط در سراسر ایران به این معنا نیست که نسل جوان نسبت به مشکلات اقتصادی کشور یا تلاش‌های گاه‌به‌گاه حکومت اسلامی برای سرکوب بی‌تفاوت است. برخی از این تحلیلگران این جشن‌ها را نوعی مقاومت و سرپیچی تعبیر می‌کنند، مشابه حرکت رهبری‌شده توسط زنانی که پس از اعتراضات سراسری سال ۲۰۲۲، پس از آنکه مهسا امینی، دختر جوان، در بازداشت پلیس اخلاق جان باخت، به‌طور جمعی از پوشیدن حجاب اجباری دست کشیدند.

مجتبی نجفی، تحلیگر سیاسی مستقر در فرانسه که رساله دکتری درباره جنبش‌های اجتماعی-سیاسی در ایران نوشته است، گفت: «جامعه ایران توانسته با این اشکال مقاومت، ترک‌هایی در ساخت قدرت ایجاد کند و رژیم را وادار به پذیرش برخی از رویدادها کند.»

امیر سام، تولیدکننده محتوا در اینستاگرام با حدود ۱۲۰ هزار دنبال‌کننده در ایران، اغلب ویدئوهایی از کنسرت‌ها و مراسم را به اشتراک می‌گذارد و نوشته است که دیدن شادی جوانان به او لذت می‌دهد و «امیدوارم این آزادی و شادی در هر گوشه‌ای از ایران پایدار بماند.»

ویدئویی که در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک گذاشته شده، جوانانی را در مرکز تهران نشان می‌دهد که دور یک گروه موسیقی که در خیابانی شلوغ می‌نوازد، جمع شده‌اند