انفجارها و آتش‌سوزی‌های مرموز در سراسر ایران

فرناز فصیحی و اریکا سالومون
نیویورک‌تایمز / ۲۳ ژوئیه ۲۰۲۵

بیش از دو هفته است که انفجارها و آتش‌سوزی‌های مرموز در نقاط مختلف ایران رخ داده‌اند: مجتمع‌های مسکونی و پالایشگاه‌های نفت، جاده‌ای در نزدیکی یکی از فرودگاه‌های اصلی، و حتی یک کارخانه کفش در شعله‌های آتش سوخته‌اند.

مقام‌های ایرانی، در تلاش برای آرام‌کردن مردمی که هنوز از جنگ اخیر کشور با اسرائیل و ایالات متحده در ماه ژوئن دچار شوک هستند، در اظهارات علنی، این رخدادها را تصادفی خوانده یا آن‌ها را به زیرساخت‌های فرسوده نسبت داده‌اند.

اما در محافل خصوصی، سه مقام ایرانی — از جمله یکی از اعضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی — گفته‌اند که باور دارند بسیاری از این رخدادها، نتیجه عملیات خرابکارانه بوده‌اند.

هرچند دولت ایران دشمنان زیادی دارد که خواهان تضعیف آن هستند، این مقام‌ها، با استناد به سابقه این کشور در انجام عملیات‌های مخفیانه در داخل ایران، از جمله انفجارها و ترورها، عمده ظن خود را متوجه اسرائیل کرده‌اند.

پس از بمباران ۱۲ روزه اسرائیل در ماه گذشته علیه ایران، یکی از مقامات ارشد اطلاعاتی اسرائیل وعده داده بود که عملیات‌های اسرائیل در داخل ایران ادامه خواهد داشت.

یک مقام اروپایی نیز که در حوزه ایران فعالیت دارد، با اشاره به سوابق این کشور در استفاده از چنین اقداماتی به عنوان جنگ روانی یا برای هدف قرار دادن تأسیسات مشخص، این حملات را خرابکارانه ارزیابی کرده و ظن خود را متوجه اسرائیل دانسته است. هر چهار مقام به شرط ناشناس‌ماندن صحبت کرده‌اند، چرا که مجاز به اظهارنظر علنی نبوده‌اند.

مقام‌های ایرانی که با آن‌ها گفتگو شده، شواهد مشخصی برای اثبات گمانه‌زنی‌های خود ارائه نکرده‌اند. در عوض، مقام‌های رسمی حکومت ایران که به‌طور علنی سخن گفته‌اند، دلایل دیگری برای این انفجارها ذکر کرده‌اند؛ از جمله نشت گاز، آتش‌سوزی زباله و فرسودگی زیرساخت‌ها. با این حال، آن‌ها هنوز توضیحی قانع‌کننده به افکار عمومی درباره علت وقوع یک تا دو انفجار گازی در روز در سراسر کشور ارائه نکرده‌اند.

برخی از این رویدادها در تأسیسات حیاتی زیرساختی رخ داده‌اند؛ مانند آتش‌سوزی روز شنبه در پالایشگاه بزرگ نفت در شهر جنوبی آبادان که به کشته‌شدن یک نفر، زخمی‌شدن شمار زیادی و از کار افتادن یک خط تولید منجر شد. سایر رویدادها، نظیر انفجار در مجتمع‌های مسکونی یا کارخانه‌ها، به حس آشفتگی و بی‌ثباتی در جامعه دامن زده‌اند.

مقام‌های ایرانی از این‌که به‌طور علنی انگشت اتهام را متوجه اسرائیل کنند، احتیاط می‌کنند، زیرا معتقدند چنین کاری ایران را در موقعیتی قرار می‌دهد که ناگزیر به پاسخ‌گویی و واکنش متقابل شود.

پدافند هوایی ایران، پرتابگرهای موشکی، پایگاه‌های نظامی و تأسیسات هسته‌ای کشور، همگی در جریان جنگ ماه گذشته به‌شدت آسیب دیدند. هرچند ایران تا آخرین ساعت‌های پیش از برقراری آتش‌بس همچنان توان شلیک موشک‌های بالستیک به سمت اسرائیل را حفظ کرده بود، آغاز دوباره درگیری، خطر تضعیف بیشتر توان نظامی کشور را به همراه دارد.

نبرد در سایه‌ها

برای بیش از یک دهه پیش از آغاز جنگ، اسرائیل و ایران نبردهای خود را در سایه‌ها پیش می‌بردند — در زمین، هوا، دریا و فضای سایبری. اسرائیل سال‌هاست که عملیات‌های مخفیانه‌ای در داخل ایران انجام داده، از جمله انفجارها و حملات پهپادی علیه چهره‌ها و تأسیسات هسته‌ای و نظامی. در مقابل، ایران نیز به کشتی‌های متعلق به اسرائیل در خلیج فارس حمله کرده، موشک‌هایی به ساختمان‌هایی در عراق که با اسرائیل مرتبط‌اند شلیک کرده و گروه‌های شبه‌نظامی نظیر حماس در غزه را تأمین مالی و تسلیحاتی کرده است.

مقام‌های اسرائیلی از اظهارنظر در این‌باره خودداری کردند. با این حال، سازمان اطلاعات اسرائیل، موساد، به‌صراحت اعلام کرده که حتی پس از آتش‌بس نیز به انجام عملیات در داخل ایران ادامه خواهد داد. در ماه ژوئن، رئیس موساد طی نطقی علنی و نادر که به مناسبت موفقیت‌های این سازمان در ایران ایراد شد، گفت: «ما همان‌طور که تا کنون حضور داشته‌ایم، آن‌جا خواهیم بود.»

ایران در عرصه عمومی تلاش کرده است تا برای این آتش‌سوزی‌ها توضیحاتی ارائه کند. در برخی موارد — نظیر حریق در شمال شرق ایران نزدیک فرودگاه بین‌المللی مشهد — مقام‌های ایرانی مدعی شدند که در حال «سوزاندن کنترل‌شده علف‌های هرز» بوده‌اند. همچنین، آتش‌سوزی در تهران را به زباله‌سوزی نسبت داده‌اند.

با این حال، در بیشتر موارد، مقام‌های ایرانی دلیل آتش‌سوزی‌ها را نشت گاز اعلام کرده‌اند. قدرت‌الله محمدی، رئیس سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی تهران، به رسانه‌های دولتی گفت که علت این نشت‌ها «فرسودگی تجهیزات، استفاده از وسایل گازسوز غیراستاندارد و بی‌توجهی به اصول ایمنی» بوده است.

برخی از انفجارهایی که در ساختمان‌های مسکونی رخ داده‌اند، چنان مهیب بوده‌اند که دود غلیظ آن‌ها به آسمان برخاسته و دیوارها و سقف‌ها را فرو ریخته‌اند.

در قم، یکی از ساختمان‌های مسکونی چنان به نظر می‌رسید که انگار بمبی در آن منفجر شده است. دیوارهای واحدی در طبقه اول به کلی ویران و پنجره‌هایش شکسته بودند. یک تاکسی زردرنگ که در خیابان پارک شده بود، زیر آوار له شده بود — بنا بر ویدیوهایی که در شبکه‌های اجتماعی و بی‌بی‌سی فارسی منتشر شده‌اند. قدرت انفجار که به زخمی‌شدن هفت نفر منجر شد، کل محوطه اطراف را با آوار پوشاند.

به گفته دو تن از مقام‌های ایرانی که با نیویورک‌تایمز گفت‌وگو کرده‌اند، واحدی که در آن انفجار رخ داده، ظاهراً توسط عوامل عملیاتی اجاره شده بود که پیش از ترک ساختمان، گاز اجاق‌گاز و فر را باز گذاشته بودند — انگار که عامدانه قصد ایجاد انفجار را داشته‌اند.

مورد مشکوک دیگر، انفجاری بود در یکی از مجتمع‌های بلندمرتبه تهران که مسکن‌های تخفیف‌دار در اختیار کارکنان قوه قضائیه قرار می‌دهد. این انفجار دیوارها و پنجره‌ها را از جا کَند. سه مقام ایرانی گفتند که معتقدند خرابکاران احتمالاً قصد داشتند با این اقدام، هراس را در میان قضات و دادستان‌ها برانگیزند — مشابه با شیوه‌ای که اسرائیل پیش‌تر دانشمندان درگیر در برنامه هسته‌ای ایران را هدف قرار می‌داد.

شکل‌گیری احساس اضطراب و نگرانی

عضو سپاه پاسداران گفت که تأثیر تجمیعی این انفجارهای تقریباً روزانه — حتی اگر برخی از آن‌ها حادثه‌ای بوده باشند — به شکل‌گیری احساس اضطراب و نگرانی فزاینده، هم در میان مسئولان و هم در میان عموم مردم منجر شده است.

امید معماریان، کارشناس امور ایران در مؤسسه سیاست‌گذاری خارجی DAWN مستقر در واشنگتن، می‌گوید: «سابقه طولانی دولت ایران در پنهان‌کاری و فقدان شفافیت، به‌علاوه واکنش‌های مبهم مقامات، تنها ترس و بی‌اعتمادی عمومی را بیشتر کرده است.» «مردم آگاه‌اند که حکومت اغلب حملات اسرائیل را کم‌اهمیت جلوه می‌دهد یا اساساً انکار می‌کند.»

در غیاب هرگونه اذعان عمومی به آن‌چه برای بسیاری از شهروندان ایرانی همچون حملاتی هماهنگ‌شده جلوه می‌کند، برخی این پرسش را مطرح کرده‌اند که آیا جنگ واقعاً به پایان رسیده است؟

مردی به نام محمد، که در شهر کاشان کافه و گالری هنری اداره می‌کند، گفت: «خیلی از ما فکر می‌کنیم که کار اسرائیل است و جنگ دوباره شروع خواهد شد.»

او از بیان نام کاملش خودداری کرد، چون از پیامدهای صحبت با رسانه‌های خارجی بیم داشت.

او گفت احساس «ترس و سوءظن» دارد، به‌ویژه از آن‌رو که کاشان در مرکز ایران، در نزدیکی برخی سایت‌های هسته‌ای و پایگاه‌های موشکی واقع شده است.

مهدی محمدی، سیاستمدار محافظه‌کار و مشاور ارشد رئیس مجلس شورای اسلامی، گفت که وضعیت ایران با اسرائیل به هیچ وجه قابل پیش‌بینی نیست.

آقای محمدی در یکی از سخنرانی‌های ضبط‌شده‌اش که آن را در تلگرام منتشر می‌کند، گفت: «اگر کسی فکر می‌کند با مجموعه‌ای از رویدادهای خطی و قابل پیش‌بینی طرف هستیم، ساده‌لوح است. ما حتی در وضعیت آتش‌بس هم نیستیم؛ ما در یک تعلیق شکننده به‌سر می‌بریم که هر لحظه ممکن است پایان یابد و دوباره به جنگ بازگردیم.»

بسیاری از ایرانیان همچنین درباره چگونگی مرگ سرتیپ غلامحسین غیب‌پرور، جانشین فرمانده کل سپاه پاسداران، که نظارت بر پایگاهی نظامی در تهران را بر عهده داشت — پایگاهی که در سرکوب اعتراضات زنانه در سال ۲۰۲۱ نقش داشت — پرسش‌هایی مطرح کرده‌اند.

طبق اعلامیه‌ای که رسانه‌های دولتی درباره درگذشت او منتشر کردند، وی به‌دلیل عوارض ناشی از جراحات شیمیایی جنگ ایران و عراق در دهه ۱۹۸۰ درگذشت. در این اعلامیه آمده بود که این جراحات تحت فشار روانی ناشی از جنگ اخیر با اسرائیل شدت گرفته بودند.

مقام‌های رسمی تلاش کرده‌اند با روش‌های گوناگون، اضطراب عمومی را کاهش دهند.

شرکت ملی گاز آماری منتشر کرد و مدعی شد که انفجارهای ناشی از نشت گاز در سال جاری افزایش چشمگیری نسبت به سال گذشته نداشته‌اند.

شورای شهر تهران نیز شرکت گاز و وزارت نیرو را دعوت کرد تا گزارشی درباره «اقدامات و تحولات اخیر» ارائه دهند — که شورا آن را در قالب بررسی شرایط تحت «وضعیت عادی» توصیف کرد.

برای مقابله با استرس، بسیاری از ایرانیان به طنز سیاه پناه برده‌اند. در شبکه‌های اجتماعی، تصاویر فتوشاپ‌شده‌ای از نخست‌وزیر اسرائیل، بنیامین نتانیاهو، در حال پوشیدن یونیفورم شرکت ملی گاز ایران دست‌به‌دست می‌شود.

حساب‌های کاربری وابسته به دولت اسرائیل نیز با کنایه و شوخی وارد ماجرا شده‌اند. حسابی با عنوان «موساد به فارسی» — که یکی از مقامات موساد در گفت‌وگوی خصوصی آن را متعلق به این نهاد تأیید کرده — به ایرانیان توصیه کرده است که اسفند دود کنند؛ گیاهی که در فرهنگ ایرانی برای دفع ارواح خبیثه و چشم‌زخم به‌کار می‌رود.

این حساب در پستی دیگر نوشت: «انفجار پشت انفجار. یکی باید ببینه اون‌جا چه خبره!»