اسرائیل: نابودی قلب برنامه هسته‌ای ایران

دیوید ای. سنجر / نیویورک تایمز / ۱۲ ژوئن ۲۰۲۵

وقتی نخست‌وزیر بنیامین نتانیاهو شامگاه پنج‌شنبه اعلام کرد که اسرائیل «تأسیسات اصلی غنی‌سازی ایران در نطنز» را هدف قرار داده، در واقع گستره‌ی بلندپروازی کشورش را در بزرگ‌ترین حمله‌ای که تاکنون علیه ایران انجام داده، آشکار ساخت: هدف، نابود کردن قلب تپنده‌ی برنامه هسته‌ای ایران بود.

تأسیسات نطنز جایی است که ایران بخش اعظم سوخت هسته‌ای خود را تولید کرده است — و طی سه سال گذشته، قسمت زیادی از سوخت نزدیک به درجه تسلیحاتی را که این کشور را در آستانه ساخت سلاح هسته‌ای قرار داده، در همین مرکز تولید کرده است.

هنوز گزارشی در دست نیست که نشان دهد آیا دومین مرکز بزرگ غنی‌سازی ایران، موسوم به فردو، نیز هدف قرار گرفته یا نه. فردو هدفی بسیار دشوارتر است، زیرا در اعماق کوه دفن شده و به‌عمد به گونه‌ای طراحی شده که از دسترس اسرائیل دور بماند.

از همین رو، ممکن است روزها یا هفته‌ها طول بکشد تا به یکی از مهم‌ترین پرسش‌های مربوط به این حمله به تأسیسات ایران پاسخ داده شود: اسرائیل برنامه هسته‌ای ایران را تا چه حد عقب انداخته است؟ اگر این عقب‌نشینی فقط یک یا دو سال باشد، ممکن است چنین به نظر برسد که اسرائیل دست به ریسکی عظیم زده تا تنها برای مدتی کوتاه این برنامه را متوقف کند. و در میان این ریسک‌ها، تنها خطر جنگی طولانی‌مدت مطرح نیست، بلکه این احتمال نیز وجود دارد که ایران از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (ان‌پی‌تی) خارج شود، برنامه‌اش را به‌طور کامل مخفیانه دنبال کند و با سرعت به‌سوی ساخت بمب برود — دقیقاً همان نتیجه‌ای که نتانیاهو در تلاش برای جلوگیری از آن بود.

تجربه تاریخی نشان می‌دهد که چنین حملاتی نتایج پیش‌بینی‌ناپذیری دارند. حتی مبتکرانه‌ترین حمله‌ای که حدود ۱۵ سال پیش به این برنامه صورت گرفت — یک حمله سایبری که بدافزاری را وارد سیستم کرد و سانتریفیوژها را از کار انداخت — تنها توانست برنامه ایران را یک یا دو سال به تأخیر بیندازد. و وقتی این برنامه دوباره از سر گرفته شد، بزرگ‌تر از همیشه بازگشت.

طی نزدیک به بیست سال گذشته، اسرائیل و ایالات متحده هدف اصلی خود را سانتریفیوژهایی قرار داده‌اند که در داخل تأسیسات نطنز می‌چرخند، به این امید که عنصر کلیدی مورد نیاز دانشمندان ایرانی برای ساخت زرادخانه هسته‌ای را از آنان بگیرند. این دو کشور با همکاری یکدیگر کرم اینترنتی «استاکس‌نت» را طراحی کردند، سلاح سایبری‌ای که هدفش به‌هم ریختن نظم چرخش سانتریفیوژها بود. این عملیات که نام رمز آن «بازی‌های المپیک» بود، در دوره ریاست‌جمهوری جورج دبلیو. بوش آغاز شد و در دوران باراک اوباما توسعه یافت، تا زمانی که عملیات افشا شد.

پس از آن، اسرائیل اقدام به خرابکاری در ساختمان‌هایی کرد که قطعات حیاتی سانتریفیوژها را تولید می‌کردند و شروع به ترور دانشمندانی کرد که نقش کلیدی در برنامه هسته‌ای داشتند. اما این‌ها تنها توقف‌های موقتی بودند. ایران به‌سرعت خود را بازیافت. و سانتریفیوژهای نطنز همچنان به کار خود ادامه دادند — تا زمانی که توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ با تهران این کشور را وادار کرد ۹۷ درصد از سوخت خود را کنار بگذارد و روند غنی‌سازی در نطنز را تقریباً متوقف کند. این توافق همچنین سقف سطح غنی‌سازی اورانیوم را در حدی تعیین کرد که برای تولید برق هسته‌ای مفید است، اما برای ساخت بمب کافی نیست.

به مدت سه سال، چنین به نظر می‌رسید که تهدید ناشی از نطنز مهار شده است. اکثر مقامات آمریکایی بر این باور بودند که گرچه این توافق برنامه هسته‌ای ایران را متوقف نکرده، اما آن را تحت کنترل درآورده است. خروجی تأسیسات نطنز بسیار ناچیز بود.

اما سپس در سال ۲۰۱۸، رئیس‌جمهور دونالد ترامپ ایالات متحده را از توافق خارج کرد و آن را یک «فاجعه» خواند. ظرف چند سال، ایران بار دیگر فعالیت در تأسیسات نطنز را شدت بخشید و سانتریفیوژهای جدید و بسیار کارآمدتری را جایگزین کرد. سطح غنی‌سازی اورانیوم را به ۶۰ درصد رساند — یعنی درست در آستانه‌ی درجه تسلیحاتی. کارشناسان گفتند که ایران تنها چند هفته با رساندن این سطح به ۹۰ درصد، که معمولاً در سلاح‌های هسته‌ای به کار می‌رود، فاصله دارد.

ایران همچنین اقداماتی انجام داد که نطنز را به هدفی بزرگ‌تر تبدیل کرد. طی ماه‌های گذشته، بازرسان بین‌المللی به این نتیجه رسیده‌اند که ایران سرعت غنی‌سازی خود را افزایش داده است. شامگاه پنج‌شنبه — بامداد جمعه به وقت اسرائیل — نتانیاهو با استناد به همین پیشرفت‌های اخیر استدلال کرد که ایران اکنون سوخت کافی برای ساخت ۹ سلاح هسته‌ای در اختیار دارد و می‌تواند ظرف یک سال این سوخت را به تسلیحات تبدیل کند. این ارزیابی با گزارشی که بازرسان یک هفته پیش منتشر کرده بودند مطابقت دارد.

نتانیاهو این استدلال را در سخنرانی‌ای خطاب به مردم اسرائیل مطرح کرد و گفت که اطلاعات موجود نشان می‌دهد خطر ناشی از عدم اقدام برای اسرائیل بیش از حد بالاست. این ارزیابی برای مدت‌ها موضوع بحث خواهد بود — همان‌طور که این پرسش نیز مطرح است که آیا دیپلماسی‌ای که دولت ترامپ آغاز کرده بود می‌توانست توانمندی ایران را مهار کند، آن‌چنان که توافق هسته‌ای ده سال پیش چنین کرد یا نه.

اما هنوز برای دانستن اینکه اسرائیل چه میزان خسارت وارد کرده، زود است. نطنز به‌صورت عمیق دفن نشده، اما سالن‌های سانتریفیوژها دست‌کم در عمق ۵۰ یاردی زیر بیابان قرار دارند و با لایه‌هایی از بتن مسلح و مستحکم پوشیده شده‌اند. پرسش کلیدی این است که آیا سانتریفیوژها واقعاً نابود شده‌اند یا خیر.

حملات اسرائیل فراتر از تأسیسات فیزیکی بود. این کشور همچنین در پی قطع سرِ فرماندهی نظامی و هسته‌ای ایران بود.

برای سال‌ها، اسرائیل دانشمندان ارشد هسته‌ای ایران را به‌صورت فردی هدف قرار داد. برخی با بمب‌های چسبنده‌ای که به درِ خودروهایشان متصل می‌شد کشته شدند. دانشمند ارشد برنامه هسته‌ای ایران نیز در عملیاتی با کمک یک ربات ترور شد. اما به‌نظر می‌رسد برخی از حملات پنج‌شنبه شب، مقر فرماندهی و محل‌های اقامت این افراد را به‌طور کامل نابود کرده باشند — اقدامی که به‌وضوح با هدف از میان برداشتن جمعی این افراد انجام شده است.

یک پرسش مبهم و بی‌پاسخ درباره این حمله، این است که آیا اسرائیل تلاشی برای هدف قرار دادن عمیق‌ترین و محافظت‌شده‌ترین تأسیسات ایران در میان مجموعه مراکز هسته‌ای‌اش انجام داده یا نه: مرکز غنی‌سازی فردو. این مرکز در یک پایگاه متعلق به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی قرار دارد و در اعماق یک کوه ساخته شده — بنابر گزارش رافائل ماریانو گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که از این مرکز بازدید کرده، تقریباً نیم مایل در زیر سطح زمین واقع شده است.

برت مک‌گورک، که در دولت‌های چند رئیس‌جمهور آمریکایی از هر دو حزب به‌عنوان هماهنگ‌کننده امور خاورمیانه فعالیت کرده، می‌گوید: «اگر فردو را نزده باشید، یعنی هنوز توانایی ایران برای تولید مواد با درجه تسلیحاتی را از بین نبرده‌اید.»

مقام‌های آمریکایی گفته‌اند اسرائیل بمب‌های سنگرشکنی که بتواند به آن تأسیسات نفوذ کند، در اختیار ندارد — جایی که پیشرفته‌ترین سانتریفیوژهای ایران نصب شده‌اند. و اگر فردو از این حملات جان سالم به در ببرد، به احتمال زیاد فناوری کلیدی برنامه هسته‌ای ایران نیز حفظ خواهد شد.

* دیوید ای. سنجر، خبرنگار ویژه امور امنیت ملی و سیاست خارجی، بیش از چهار دهه در نیویورک‌تایمز فعالیت کرده و چهار کتاب در زمینه سیاست خارجی و چالش‌های امنیت ملی نوشته است. او همچنین پوشش اخبار دولت ترامپ را نیز بر عهده داشته است.