پیام ملک سلمان به علی خامنه‌ای چه بود؟

وزیر دفاع عربستان سعودی ماه گذشته در تهران پیامی صریح را به مقامات ایرانی منتقل کرد: پیشنهاد رئیس‌جمهور دونالد ترامپ برای مذاکره درباره توافق هسته‌ای را جدی بگیرید، چرا که این فرصت می‌تواند از خطر وقوع جنگ با اسرائیل جلوگیری کند.

به گفته دو منبع مطلع در حوزه دولت‌های خلیج فارس و دو مقام ایرانی، ملک سلمان بن عبدالعزیز، پادشاه ۸۹ ساله عربستان، که نگران بی‌ثباتی بیشتر در منطقه بود، پسرش شاهزاده خالد بن سلمان را با این پیام هشدارآمیز نزد رهبر ایران، آیت‌الله علی خامنه‌ای، اعزام کرد.

بر اساس گفته این منابع، دیدار پشت درهای بسته در تاریخ ۱۷ آوریل در مجموعه ریاست‌جمهوری تهران برگزار شد و در آن مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، محمد باقری رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، و عباس عراقچی وزیر امور خارجه حضور داشتند.

اگرچه رسانه‌ها به پوشش سفر شاهزاده ۳۷ ساله سعودی پرداختند، اما محتوای پیام محرمانه ملک سلمان تاکنون گزارش نشده بود.

خالد بن سلمان، که در دوره نخست ریاست‌جمهوری ترامپ سفیر عربستان در واشنگتن بود، طبق اظهارات چهار منبع، به مقامات ایرانی هشدار داد که رئیس‌جمهور آمریکا صبر چندانی برای مذاکرات طولانی‌مدت ندارد.

تنها اندکی بیش از یک هفته پیش از این دیدار، ترامپ به‌طور غیرمنتظره‌ای اعلام کرده بود که گفت‌وگوهای مستقیمی با تهران در جریان است تا برنامه هسته‌ای ایران محدود شود و در ازای آن، تحریم‌ها کاهش یابد. او این سخنان را در حضور بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، بیان کرد؛ نتانیاهویی که با هدف جلب حمایت واشنگتن برای حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران به آمریکا سفر کرده بود.

بر اساس گفته‌های چهار منبع مذکور، در تهران، شاهزاده خالد به مقامات ارشد ایرانی گفت که تیم ترامپ خواهان دستیابی سریع به توافق است و پنجره فرصت برای دیپلماسی خیلی زود بسته خواهد شد.

دو منبع در کشورهای خلیج فارس گفتند، وزیر سعودی تأکید کرد که دستیابی به توافق با ایالات متحده بهتر از مواجهه با احتمال حمله اسرائیل در صورت شکست مذاکرات است.

همچنین به گفته این دو منبع  و یک دیپلمات ارشد خارجی آشنا با گفت‌وگوها، شاهزاده سعودی استدلال کرد که منطقه، که پیش‌تر به‌واسطه درگیری‌های اخیر در غزه و لبنان به شدت دچار تلاطم شده، توان تحمل تنش بیشتر را ندارد.

مقامات عربستان سعودی و ایران به درخواست‌ها برای اظهار نظر پاسخ ندادند.

سفر شاهزاده خالد – برادر کوچک‌تر ولیعهد محمد بن سلمان – نخستین سفر یک عضو ارشد خاندان سلطنتی عربستان به ایران در بیش از دو دهه گذشته بود. ریاض و تهران سال‌ها رقبای سرسختی بودند و اغلب در جنگ‌های نیابتی از طرف‌های مقابل یکدیگر حمایت می‌کردند، تا اینکه در سال ۲۰۲۳، با میانجی‌گری چین، روند آشتی میان دو کشور آغاز شد و روابط دیپلماتیک از سر گرفته شد.

در دو سال گذشته، جایگاه منطقه‌ای ایران تضعیف شده است: از یک سو، متحدان ایران – حماس در غزه و حزب‌الله در لبنان – تحت حملات سنگین اسرائیل قرار گرفته‌اند، و از سوی دیگر، یکی از نزدیک‌ترین متحدانش، بشار اسد دیکتاتور سوریه، سرنگون شده است. در همین حال، تحریم‌های غرب اقتصاد نفت‌محور ایران را به شدت تحت فشار قرار داده‌اند.

مهند حاج علی، کارشناس مسائل ایران در اندیشکده «مرکز خاورمیانه کارنگی» در بیروت، گفت که ضعف ایران به عربستان سعودی این فرصت را داده تا نفوذ دیپلماتیک خود را اعمال کرده و از شعله‌ور شدن آتش یک درگیری منطقه‌ای جلوگیری کند.

او به رویترز گفت: «آن‌ها می‌خواهند از جنگ پرهیز کنند، زیرا رویارویی با ایران پیامدهای منفی برای آن‌ها و چشم‌انداز اقتصادی و اهداف توسعه‌ای‌شان خواهد داشت.»

ایران خواهان توافق است

خبرگزاری رویترز نتوانسته میزان تأثیر پیام شاهزاده سعودی بر رهبری ایران را تعیین کند.

به گفته چهار منبع مطلع، در این نشست، مسعود پزشکیان پاسخ داد که ایران خواهان دستیابی به توافقی است که با رفع تحریم‌های غرب، فشار اقتصادی را کاهش دهد.

با این حال، منابع افزودند که مقامات ایرانی نگرانی‌هایی نسبت به رویکرد «غیرقابل پیش‌بینی» دولت ترامپ در مذاکرات ابراز کرده‌اند ـــ رویکردی که گاه اجازه غنی‌سازی محدود اورانیوم را مطرح کرده و گاه خواستار برچیدن کامل برنامه غنی‌سازی تهران شده است.

ترامپ همچنین تهدید کرده که در صورت شکست دیپلماسی برای مهار برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی، از نیروی نظامی استفاده خواهد کرد.

یکی از منابع ایرانی گفت که پزشکیان بر تمایل شدید تهران برای رسیدن به توافق تأکید کرده، اما یادآور شده که ایران صرفاً به‌دلیل تمایل ترامپ به دستیابی به توافق، حاضر به کنار گذاشتن برنامه غنی‌سازی خود نیست.

گفت‌وگوهای جاری میان واشنگتن و تهران تاکنون پنج دور را پشت سر گذاشته تا به اختلافات دیرینه هسته‌ای پایان دهند، اما موانع متعددی همچنان باقی است، از جمله مسئله کلیدی غنی‌سازی.

رویترز روز چهارشنبه گزارش داد که ایران ممکن است در صورتی که ایالات متحده دارایی‌های بلوکه‌شده‌اش را آزاد کند و حق غنی‌سازی برای مصارف غیرنظامی را به رسمیت بشناسد، غنی‌سازی اورانیوم را به طور موقت متوقف کند ـــ این گزارش به نقل از دو منبع ایرانی آگاه از مذاکرات مطرح شد. در مقابل، خبرگزاری نیمه‌رسمی فارس به نقل از سخنگوی وزارت خارجه این گزارش را تکذیب کرد.

کاخ سفید به طور مستقیم به پرسش رویترز درباره آگاهی از هشدار عربستان به ایران پاسخ نداد.

کارولاین لویت، سخنگوی مطبوعاتی کاخ سفید، در بیانیه‌ای گفت: «رئیس‌جمهور ترامپ به‌روشنی گفته است: توافق کنید، یا با پیامدهای جدی روبرو شوید، و تمام جهان نیز همان‌طور که باید، این هشدار را جدی گرفته‌اند.»

ترامپ روز چهارشنبه گفت که هفته گذشته به نتانیاهو هشدار داده از هرگونه اقدامی که ممکن است مذاکرات هسته‌ای با ایران را برهم بزند، خودداری کند و افزود که «دو طرف اکنون بسیار به راه‌حل نزدیک شده‌اند.»

مقامات اسرائیلی به درخواست برای اظهار نظر پاسخ ندادند.

مخاطرات بالا

سفر چهار روزه ترامپ به خلیج فارس در ماه جاری، عربستان سعودی را به برجسته‌ترین عضو محور جدید کشورهای سنی در خاورمیانه بدل کرد ـــ محوری که جای اتحاد متلاشی‌شده ایران را پر کرده است. در جریان این سفر، محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، میانجی آشتی میان ترامپ و رهبر جدید سنی‌مذهب سوریه، احمد الشرع، شد.

در همین حال، نفوذ منطقه‌ای تهران به‌شدت کاهش یافته است؛ شکست‌های نظامی ایران و متحدانش در محور شیعه‌محور «محور مقاومت» ــــ از جمله حماس، حزب‌الله، حوثی‌های یمن و شبه‌نظامیان عراقی ــــ به این روند دامن زده است.

به گفته منابع، در این نشست، شاهزاده خالد از ایران خواست تا سیاست منطقه‌ای خود را بازنگری کند و گفت که چنین تغییری به‌ویژه از سوی ریاض مورد استقبال قرار خواهد گرفت.

اگرچه او مستقیماً ایران را مقصر ندانست، اما وزیر سعودی نگرانی خود را از احتمال تکرار حملات پهپادی سال ۲۰۱۹ به تأسیسات شرکت نفت دولتی آرامکو ابراز کرد ــــ حملاتی که عربستان آن را به ایران و متحدان حوثی‌اش نسبت داد، هرچند تهران این اتهام را رد کرده است.

به گفته منابع ایرانی، مقامات جمهوری اسلامی گفتند که گرچه تهران بر حوثی‌ها تا حدودی نفوذ دارد، اما کنترل کامل بر اقدامات آن‌ها ندارد.

دهه‌ها خصومت میان ایران شیعه و عربستان سعودی، خلیج فارس را بی‌ثبات کرده و شعله‌ورکننده درگیری‌های منطقه‌ای از یمن تا سوریه بوده است.

آشتی سال ۲۰۲۳ تا حدی ناشی از جاه‌طلبی‌های اقتصادی محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی، و نیاز به ثبات بود و به افزایش تماس‌های دوجانبه میان دولت‌ها انجامید.

با این حال، به گفته دیپلمات‌ها و کارشناسان منطقه، نه عربستان سعودی و نه دیگر قدرت‌های منطقه‌ای، ایران را شریک قابل اتکایی برای صلح نمی‌دانند و نگران آن هستند که اقدامات تهران این چشم‌اندازهای توسعه اقتصادی را به خطر بیندازد.

شاهزاده خالد از ایرانی‌ها خواست که از هرگونه اقدام توسط خود یا متحدانشان که ممکن است آمریکا را تحریک کند، خودداری کنند و تأکید کرد که واکنش ترامپ احتمالاً بسیار تندتر از واکنش‌های روسای جمهور پیشین ــــ جو بایدن و باراک اوباما ــــ خواهد بود.

به گفته منابع، او در مقابل به تهران اطمینان داد که ریاض اجازه نخواهد داد خاک یا حریم هوایی‌اش برای اقدام نظامی احتمالی ایالات متحده یا اسرائیل علیه ایران مورد استفاده قرار گیرد.

سامیه نخّول و پریسا حافظی / خبرگزاری رویترز / ۳۰ مهٔ ۲۰۲۵