چگونه جمعیت فقیر ایران در یک دهه دو برابر شد؟

آرین فلاح/ هفته‌نامه تجارت فردا

چهره فقر در ایران روزبه‌روز زشت‌تر از دیروز می‌شود. در ۱۰ سال گذشته جمعیت فقیر ایران دست‌کم دو برابر شده و در صورت ادامه این روند، خانواده‌های زیادی در معرض سقوط در چاه فقر قرار دارند.

برآورد اقتصاددانان این است که از سال ۱۳۸۶ روند رشد مصرف خانوار متوقف شده و از تابستان ۱۳۹۷ رشد مصرف نهایی به قیمت‌های ثابت به‌طور مداوم منفی بوده است. در سه سال گذشته، هیچ کالا و خدماتی را نمی‌توان پیدا کرد که مصرف آن کاهش پیدا نکرده باشد. کاهش هزینه‌های خانوار در مورد کالاها و خدمات مختلف یکسان نیست. کالاها و خدمات لوکس کاهش شدیدتری دارند و کالاهای بی‌دوام و خدمات ضروری کاهش کمتری خواهند داشت.

رشد مصرف حقیقی خدمات و کالاهای بی‌دوام در چند سال گذشته نشان می‌دهد که فرآیند پذیرش کاهش درآمد به عنوان موضوعی بلندمدت در سال‌های اخیر آغاز شده است. خانوارها در کنترل شوک درآمدی با اتکا به پس‌انداز صرف توانا نبوده‌اند و نیاز دیده‌اند که مصرف خود را کاهش دهند.

مجموع موارد عنوان شده درباره وضعیت خانوار منجر به کاهش کالری مصرفی ایرانیان و همچنین کاهش کیفیت کالری دریافتی به‌خصوص برای دهک‌های پایین درآمدی شده است. میزان مصرف برخی گروه‌های غذایی به حدی پایین است که تقریباً می‌توان آن را برابر صفر در نظر گرفت.

شاخص‌های مختلف ناظر بر رفاه اجتماعی از قبیل شاخص‌های نشان‌دهنده جمعیت زیرخط فقر و شدت فقر، درآمد سرانه، مخارج خانوار به قیمت ثابت، سهم مسکن در مخارج خانوار، گسترش بافت‌های اجتماعی آسیب‌پذیر و نظایر آن، همگی نشان از آن دارد که جامعه ایران به سرعت زیاد در حال فقیر شدن است.

این در حالی است که سیاست‌های زیادی برای پایان دادن به فقر تهیه و تدوین‌شده و سازمان‌های زیادی با ماموریت کاهش فقر به وجود آمده‌اند و هر سال میلیاردها تومان صرف کمک به فقرا می‌شود اما آمار فقرا نه‌تنها کاهش پیدا نمی‌کند که مدام رو به افزایش است.

آمارها درباره تعداد فقرای ایران متفاوت است اما دست‌کم ۲۲ میلیون نفر را شامل می‌شود

به طور مشخص در ابتدای سال ۱۳۹۰، تعداد فقرا در ایران بین ۱۰ تا ۱۱ میلیون نفر برآورد می‌شد اما آمارهای اخیر نشان می‌دهد دست‌کم ۲۲ تا ۲۴ میلیون فقیر در کشور داریم که افزایش قابل توجهی را نشان می‌دهد. در طول یک دهه گذشته جامعه ایران، به طور مرتب با کاهش درآمد سرانه مواجه است و سفره خانوار مدام کوچک‌تر می‌شود. اقتصاد هم در حال استهلاک مداوم است، بی‌آنکه سرمایه‌گذاری جدید صورت گیرد و جامعه نیز هر روز فقر بیشتر را تجربه می‌کند.

واضح است که پایه‌های اقتصاد کشور خراب شده و رشدی در کار نیست. کاهش رشد اقتصادی سال‌های اخیر اقتصاد ایران به صورت عمده تحت تاثیر تحریم‌ها و سیاست‌های نادرست اقتصادی منتج از آن بوده است. این عوامل با همراهی شیوع گسترده بیماری همه‌گیر کرونا در دو سال اخیر دست‌به‌دست هم دادند تا به طرق گوناگون زمینه‌های کاهش سرمایه‌گذاری و افت تولید را در اقتصاد ایران فراهم کنند.

اقتصاددانان معتقدند افول رشد اقتصاد تاثیر معنی‌داری بر شدت فقر در ایران داشته؛ و در عین حال برخی نظرات بیانگر تاثیر قابل توجه افزایش تورم و بیکاری بر افزایش فقر در ایران است. نکته مهم این است که حمایت‌های دولت و نهادهای مرتبط با فقر نیز تاثیر معنی‌داری بر کاهش فقر ندارد و جامعه ایران با سرعت زیاد در حال فقیرتر شدن است.

به عبارتی، در حالی که موتورخانه تولید فقر با تمام قدرت روشن است و فقرای بیشتری به جامعه تحویل می‌دهد هیچ سیاست حمایتی قادر به کمک نیست.