پس از برجام چه خواهد شد؟ / احمد زیدآبادی

به فرض احیای برجام و رفع تحریم‌ها، فضای داخلی ایران چه سمت و سویی پیدا خواهد کرد؟

عموم مردم بخصوص کنشگران حوزه‌های گوناگون، خواهان ترسیم تصویر شفافی در این مورد از سوی تحلیل‌گران سیاسی‌اند.

ارائۀ تصویر شفاف بویژه از آینده طبعاً در توان آدمیزاد نیست و حداکثر کاری که در این زمینه از افراد برمی‌آید، گمانه‌زنی و سناریوسازی از احتمالاتِ پیشِ رو، بر مبنای شناسایی برآیند قدرت تأثیرگذاری نیروهای ذینفوذ و درک محدودیت‌های شرایط محیطی هر یک از آنهاست.

آنچه از هم اکنون کم و بیش قابل فهم است، مخالفت طیفی از تندروترین نیروهای جناح اصولگرا با احیای برجام است. اگر فرض کنیم که این طیف امکان و قدرت پیشگیری از احیای برجام را نداشته باشد، آنگاه پرسش اصلی این خواهد شد که رفتار آنها پس از اجرایی شدن برجام چه خواهد بود؟

این طیف که خود را “نیروی پا به رکاب نظام” معرفی می‌کند، به زبانِ بی‌زبانی در حال انتقال این پیام به نظام سیاسی است که اگر ارادۀ آنها برای ستیزه‌جویی دائمی در هر دو حوزۀ سیاست خارجی و داخلی در نظر گرفته نشود، ممکن است حمایت خود را از پشت حکومت بردارند و در آن صورت، حکومت بدون پشتوانۀ آنان در برابر فشار نیروهای منتقد و مخالف، بی‌پناه و بی‌یار و یاور خواهد ماند.

واقعیت اما این است که ستیزه‌جویی مورد علاقۀ این طیف، مشکلات فراوانی را بر نظام سیاسی تحمیل کرده است به طوری که ادامۀ آن چه بسا تار و پود اقتصاد کشور را به کلی از هم بگسلد و هزینه‌ای غیر قابل جبران و فاجعه‌آمیز نه فقط بر دوش حکومت بلکه بر کشور تحمیل کند.

با این حساب، تا مرحلۀ احیای برجام بعید است حکومت به علایق این طیف گردن نهد، اما پس از احیای احتمالی برجام، داستان به چه صورت پیش خواهد رفت؟

قاعدتاً پس از آنکه برجام به طور رسمی از سوی کلیت نظام پذیرفته شود، برخی از اجزاء این طیف بنا به منفعت‌جویی‌های مرسوم، از شدت مخالفت خود با اجرای برجام خواهد کاست، اما احتمال اینکه سرسخت‌ترین آنان نوعی طغیانگری در پیش گیرند، دور از ذهن نیست.

در مقابلِ این طغیان احتمالی و یا تهدید به آن، نظام سیاسی چه خواهد کرد؟ در واقع سناریوهای پیشِ روی کشور بر مبنای نوعِ پاسخ به این پرسش قابل گمانه‌زنی است.

اگر نظام سیاسی از خیرِ حمایت این طیف بگذرد و با محدود کردن آنان، در صدد گسترش پایگاه اجتماعی خود به سمت نیروهای میانه‌روترِ جامعه برآید، در آن صورت، فضای سیاسی کشور تلطیف و راه مشارکت عمومی در ادارۀ جامعه هم با شیبی ملایم و تدریجی بازتر می‌شود. این ماجرا البته دو طرف دارد. یک طرفِ آن، نظام سیاسی و میزان درک و احساسِ نیازِ آن به گسترش پایگاه اجتماعی خود در صورت از دست دادن تندترین طیف اصولگرایان است و طرف دیگر آن، نیروهای میانه‌روتر جامعه و میزانِ ظرفیت و آمادگی و پذیرش جریان‌های سیاسی نمایندۀ آنان برای ورود به این عرصه و کنشگری متفاوت آنان نسبت به گذشته است. قاعدتاً هر کدام از دو طرفِ این معادله اگر از آمادگی ذهنی و عملی لازم برای ورود به این مرحله برخوردار نباشند، شرایط بی‌نهایت پیچیده‌ای پیش خواهد آمد.

در این میان اما اگر نظام سیاسی به حمایت طیف تندرو به اندازه‌ای متکی و نیازمند باشد که بکوشد تا پس از احیای برجام از هر طریقِ ممکن رضایت آنان را جلب کند، وضعیت سیاسی کشور روند متفاوتی پیدا خواهد کرد.

جلب رضایت طیف تندرو، طبعاً جز از طریق در پیش گرفتنِ سیاست‌های تندروانه در دو عرصۀ داخلی و خارجی ممکن نیست.

برای این منظور، احتمال دارد به طیف تندرو گفته شود که احیای برجام به معنای کوچکترین نرمشی در سیاست خارجی کشور نیست و برای اثبات آن، برخی برخوردهای منطقه‌ای و رفتارهای حساسیت‌زای بین‌المللی تشدید شود. در این صورت، مطمئناً برجام بار دیگر به خطر می‌افتد و فواید اقتصادی آن برای کشور صفر می‌شود.

در عین حال، ممکن است به طیف تندرو تفهیم شود که میزانی از نرمش در حوزۀ سیاست خارجی برای حفظ نظام و مصلحت آن ضروری است، اما قرار نیست در سیاست داخلی کمترین تغییر و اصلاحی رخ دهد و در این زمینه ابتکار عمل همچنان در دست تندروها خواهد بود. در این صورت، تندروها که بقا و فلسفۀ وجودی‌شان گویی به ستیزه‌جویی و بحران‌سازی و بگیر و ببند دائمی گره خورده است، قاعدتاً برخورد با رسانه‌ها و فضای مجازی و معدود نهادهای مدنی و سیاسی را توصیه خواهند کرد بخصوص اینکه ممکن است گمان کنند که درآمدهای نفتیِ ناشی از احیای برجام، حساست عمومی نسبت به وضعیت سیاسی و رسانه‌ای کشور را کاهش خواهد داد.

این اقدام هم اما صرفاٌ بحران‌آفرین است و پیامدهای آن برای کشور و نظام در حد غیر قابل تصوری زیانبار خواهد بود.