مه‌لقا ملاح، مادر محیط زیست ایران درگذشت

“مه‌لقا ملاح” معروف به مادر محیط زیست ایران صبح روز دوشنبه هفدهم آبان ماه سال ۱۴۰۰ در سن ۱۰۴ سالگی درگذشت.

مه‌لقا ملاح‌زاده پنجم مرداد ۱۲۹۶، فرزند خدیجه افضل وزیری و نوهٔ بی‌بی‌خانم استرآبادی، بنیان‌گذار سازمان غیردولتی زیست‌محیطی «جمعیت زنان مبارزه با آلودگی محیط زیست» است.

مادر محیط زیست ایران ساکن قیطریه تهران بود و دو سال پیش کوچه‌ای در منطقه یک تهران به نام او پلاک شد: «کوچه مه‌لقا ملاح». کوچه‌ای که دختران دانش‌آموز محله در آن به تحصیل مشغولند. همان گروه هدفی که ملاح بیش از هر قشر دیگری در جامعه بر آموزش آنها تأکید داشت.

مه‌لقا هنگامی که پدر و مادرش با کاروان برای زیارت به مشهد می‌رفتند در کاروان‌سرای عباسی در میان راه به‌ دنیا آمد. پدرش آقابزرگ ملاح به دلیل داشتن منصب دولتی در شهرهای مختلف ساکن می‌شد به همین دلیل مه‌لقا در شهرهای مختلفی مانند مشهد، قوچان، اصفهان، دامغان، همدان و کرمانشاه تحصیل کرد. او بعد از تحصیل در فلسفه، علوم اجتماعی، جامعه‌شناسی و کسب مدرک فوق‌لیسانس در دانشگاه تهران، برای ادامهٔ تحصیل عازم پاریس، سوربن شد و با مدرک دکترا در رشته علوم اجتماعی به ایران بازگشت. در فرانسه، دورهٔ کتاب‌داری در کتاب‌خانه ملی فرانسه را نیز گذراند.

در بازگشت به ایران، در کتابخانه موسسه روان‌شناسی دانشگاه تهران مشغول به کار شد، در آن جا کتابی درباره محیط زیست چنان تاثیر عمیقی بر او گذاشت که خودش می‌گوید «از تمام سفارتخانه‌ها خواستم که اطلاعات محیط زیست کشورشان را در اختیارم قرار دهند. مدام مطالعه و تحقیق کردم و به این نتیجه رسیدم باید برای اقدام جمعی دست به کار شویم. دوست داشتم فرهنگ حفاظت از محیط زیست را به مردم بیاموزم.»

مه‌لقا ملاح در سال ۱۳۴۷ به ریاست کتابخانهٔ مؤسسهٔ تحقیقات روان‌شناسی برگزیده شد. پس از بازنشستگی در سال ۱۳۵۶ از طرف سازمان بازرسی کل کشور دعوت به کار شد، و در گروه تحقیق آن مشارکت و مشکلات محیط زیست تهران را بررسی کرد. او همواره در راه مبارزه برای جلوگیری از آلودگی محیط زیست و آموزش حفاظت از آن تلاش کرده است. جامعه و فعالان محیط زیست عنوان‌هایی مانند «بهترین شخصیت میراث طبیعی»، «دوستدار محیط زیست» به او داده‌اند.

خانم ملاح در سال ۱۳۷۳ با مشارکت همسرش و چند استاد دانشگاه علاقه‌مند به محیط زیست، سازمان غیردولتی زیست‌محیطی «جمعیت زنان مبارزه با آلودگی محیط زیست» را بنیان گذاشت. این سازمان در ده اردیبهشت ۱۳۷۴ به طور رسمی اعلام موجودیت کرد. او همچنین مقاله‌های گوناگونی درباره مبارزه با آلودگی محیط زیست در نشریه‌های گوناگون نوشته است. برای مدتی نیز مدیر مسئول و سردبیر فصلنامه “فریاد زمین» بوده است. مه لقا با تشکیل «جمعیت زنان مبارزه با آلودگی محیط زیست»، صرف نظر از اقدام‌های عملی به آموزش بسیار تأکید داشت.

از جمله آموزه‌هایش تفکیک زباله است. می‌گوید: «باتوجه به این که وجود یک باطری خراب در کیسه زباله می‌تواند اثرات مخرب برای محیط زیست داشته باشد، شهرداری‌ها می‌توانند برای جمع آوری مجزای این باطری‌ها در مکان‌های مختلف حتی سوپرمارکت‌ها مخزن مکعبی شکل تهیه کنند و در اختیار مراکز عمومی قرار دهند تا شهروندان باطری‌های خراب و دور انداختنی خود را به آنجا تحویل دهند. روی آن هم می‌توان با نوشتن پیامی نوع کارکرد مخزن مشخص شود. از این رو شهردای می‌تواند در انجام چنین کارهایی، متولی اجرای این طرح شود.»

همچنین می‌افزاید: «روغن‌های سوخته غذا‌ها نیز وقتی وارد چرخه فاضلاب شهر می‌شوند، آسیب‌های بسیاری به محیط زیست وارد می‌کنند که برای جمع آوری آنها می‌توانیم مخازنی را در مراکز تجاری یا محل‌هایی که حضور مردم بیشتر است، قرار دهیم تا شهروندان روغن سوخته خود را به آنجا تحویل دهند و متولیان مربوطه برای تصفیه و استخراج مفید آن وارد عمل شوند. درست مانند اقدامی که برای بازیافت روغن سوخته خودرو‌ها انجام می‌شود.»

مه ‌لقا ملاح مردم را تشویق می‌کند که کم‌تر تولید زباله کنند. او از آمار بالای تولید زباله در پایتخت بسیار نگران و متاسف است و به مردم یاد می‌دهد که چه گونه می‌توانند زباله‌های خانه خود را به کمپوست تبدیل کنند. «هر فردی سهمی در کاهش تولید زباله دارد که باید در این زمینه اقدام کند. یکی از راحت‌ترین و در دسترس‌ترین اقدامات تبدیل زباله‌های ‌تر به کمپوست است که یکی از عالی‌ترین کود‌ها برای مصرف گل، گیاه و درختان محسوب می‌شود. حتی می‌توان ورمی کمپوست (به کمک کرم خاکی) که سبک و بی بو است، درست کرد.»

او ادامه می‌دهد: «این کار فقط مختص خانه‌های  حیاط‌ دار نیست بلکه حتی آن‌هایی که آپارتمان نشین هستند و حیاط ندارند، می‌توانند در خانه خود بدون مزاحمتی برای دیگران در این زمینه اقدام کنند. کاری که تعدادی از اعضای جمعیت زنان مبارزه با آلودگی هوا در بالکن آپارتمانی که زندگی می‌کنند انجام داده‌اند و نتیجه گرفته‌اند. حتی بالکن، بوی بد هم نگرفته است. چون آنها هم خوب می‌دانند با استفاده از کمی خاک اره آن بو از بین می‌رود. برای این کار کافی است یک سطل در دار داشت و قسمت زیرین آن را از چند بخش سوراخ کرد. بعد زباله‌هایی نظیر پوست میوه، و تفاله چای را داخل آن ‌ریخت. زیر سطل هم یک بشقابی که نیاز ندارید بگذارید تا شیرابه از زیر آن خارج و وارد ظرف دیگری شود. زباله هم کود می‌شود. آن کود برای انواع گیاهان مفید و قابل استفاده است.»

کنشگران زیست‌ محیطی در ایران از مه‌لقا ملاح با لقب «مادر محیط زیست  ایران» یاد می‌کنند. او با پشتکاری مثال‌زدنی، صراحت‌ بیانی کم‌نظیر و آگاهی عمیق از مشکلات زیست‌ محیطی جهان و ایران به طور خاص، عمرش را در راه حفظ محیط زیست گذراند و به چهره‌ای شاخص در میان فعالان مدنی بدل شده بود.