چگونگی «واژه‌گزینی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی»

ایسنا: نشست «واژه‌گزینی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی» به‌مناسبت روز «پاسداشت زبان فارسی و بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی»، با سخنرانی نسرین پرویزی، معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان، و با حضور جمعی از دانشجویان و علاقه‌مندان به زبان فارسی توسط اتحادیه انجمن‌های علمی ـ دانشجویی زبان و ادبیات فارسی و با همکاری فرهنگستان زبان و ادب فارسی به‌صورت مجازی برگزار شد.

آنچه در ادامه آمده گزارش این نشست مجازی است:

نسرین پرویزی در ابتدای این جلسه به ارائۀ تاریخچه‌ای از روند کار فرهنگستان پرداخت و گفت: فرهنگستان فعلی فرهنگستان سوم است. فرهنگستان اول در سال ۱۳۱۴ تشکیل شد و تا سال ۱۳۲۳ فعال بود و در آن دوران حدود ۱۷۰۰ واژه را منتشر کرد و ۳۰۰ واژۀ گم‌شده در صورت‌جلسات آن‌ها بود؛ در نتیجه جمعاً دوهزار واژه توسط فرهنگستان اول کار شد. فرهنگستان دوم از حدود سال ۱۳۴۹ تشکیل شد و تا سال ۱۳۵۸ وجود داشت اما در سال‌های آخر فعالیتی نداشتند و از مصوبات قطعی آن‌ها اطلاعی در دست نداریم، اما ۶۰۰ واژۀ بررسی‌شده و یکی‌دو جزوۀ مختصر را داریم که می‌دانیم از مصوبات فرهنگستان دوم است که تعداد کل آن‌ها به حدود شش‌هزار واژه می‌رسد که البته حداکثر ۶۰۰ واژه از آن‌ها را تصویب کردند. به‌هرحال، اسناد و مدارک فرهنگستان دوم در اختیار فرهنگستان سوم قرار نگرفت و ما بر اساس تجربیات خودمان شروع به کار کردیم.

او افزود: فرهنگستان سوم در شهریورماه سال ۱۳۶۹ آغاز به کار کرد و سال گذشته ۳۰ساله شد. در این مدت، از ابتدا گروه واژه‌گزینی در زمرۀ گروه‌های اصلی فرهنگستان قرار داشت، اما فعالیت آن شروع نشده بود تا اینکه در سال ۱۳۷۳ دکتر غلامعلی حداد عادل به ریاست این گروه منصوب شد (البته آن زمان مرحوم دکتر حبیبی رئیس فرهنگستان بودند) و ما عملاً از اسفند ۱۳۷۳ کار واژه‌گزینی را از صفر شروع کردیم.

معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی سپس به معرفی گروه‌های مختلف فرهنگستان پرداخت و بیان کرد: این فرهنگستان به غیر از گروه واژه‌گزینی که یکی از گروه‌های بزرگ آن است، چندین گروه دارد: گروه فرهنگ‌نویسی، گروه ادبیات معاصر، گروه ادبیات تطبیقی، گروه ادبیات انقلاب اسلامی و …؛ این‌ها همه به نوعی جزو گروه‌های پژوهشی اصلی فرهنگستان هستند، ولی مثل همۀ فرهنگستان‌ها فعالیت واژه‌گزینی بیشتر از هر گروه دیگری بر سر زبان مردم است و با آن سروکار دارند؛ شاید چون کار مردمی‌تر است، همه فکر می‌کنند واژه‌گزینی تنها گروه فرهنگستان است و احتمالاً کل فرهنگستان با این یک گروه کار می‌کند.

پرویزی سپس به توضیح جزئیات بیشتری در خصوص آغاز کار واژه‌گزینی توسط فرهنگستان فعلی پرداخت و گفت: قبل از اینکه گروه واژه‌گزینی کارش را شروع کند تحقیقی در فرهنگستان‌ شده بود بر روی واژه‌های عمومی‌ای که از ۱۲۰ نشریه در طول یک ماه انتخاب شده بودند، و این‌ دست‌مایۀ کار گروه واژه‌گزینی شد. وقتی گروه کارش را شروع کرد ما این مجموعه را داشتیم و لزوماً هم نمی‌شد برای همۀ این‌ها واژه‌گزینی کرد، از جمله واژه‌های عمومی زبان که بسامد بالایی داشتند. برای همین گروه واژه‌گزینی فکر کرد که بهتر است دسته‌بندی‌ای انجام دهد.

او در ادامه اظهار کرد: ما همان اوایل جزوه‌ای تحت عنوان «راهنمای تعیین اولویت‌ها» تهیه کردیم؛ بر این اساس که واژه‌های عمومی چند دسته هستند. در واقع، ممکن است همۀ واژه‌ها توسط عموم استفاده شوند، اما لزوماً عمومی تلقی نمی‌شوند.

معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی سپس دربارۀ انواع واژه‌های عمومی توضیح داد: یک دسته از واژه‌ها هستند که عموم مردم از آن‌ها استفاده می‌کنند و ممکن است خیلی علمی نباشند، این‌ها را عمومی تلقی می‌کنیم. گروه دیگری هستند که واژه‌های عمومی‌شدۀ علوم و فنون‌اند، یعنی از علوم و فنون وارد زبان عموم می‌شوند. دستۀ سوم واژه‌های مشترک علوم و فنون هستند؛ یعنی واژه‌هایی هستند که ما در علوم داریم و مردم هم از آن‌ها استفاده می‌کنند، ولی بعضی از آن‌ها واژه‌های پایۀ‌ علوم هستند و ما می‌توانیم آن‌ها را در علوم مختلف اولویت بدهیم. تعدادی هم واژه‌های مراتب بالای علمی هستند و مخاطبان کمی دارند. این جزوه الگوی کار ما قرار گرفت و ما دسته‌واژه‌های عمومی را به همین صورت به شورای فرهنگستان (که آن زمان تصمیم‌گیرندۀ نهایی بود) می‌بردیم.

او افزود: شورای واژه‌گزینی تصمیم می‌گرفت که کدام واژه‌ها باید معادل‌گزینی شوند، برای همین این واژه‌ها دسته‌بندی می‌شدند. آن وقت آن‌هایی که وارد زبان عموم مردم شده بودند به واژه‌گزینی نیاز نداشتند و فرهنگستان آن‌ها را از دستور کار خارج می‌کرد و آن‌هایی که به معادل‌سازی نیاز داشتند در دستور کار فرهنگستان قرار می‌گرفت. اما پیش از اینکه شورای واژه‌گزینی شکل بگیرد اصول و ضوابطی از همان سال ۶۹ تا ۷۳، براساس اصول و ضوابط فرهنگستان‌های اول و دوم و فرهنگستان‌های کشورهای عربی مثل مصر، مراکش و… و نیز ضمن توجه به الگوی فرهنگستان‌های کشورهای اروپایی مثل فرانسه که فرهنگستان از روی آن الگوبرداری شده، در ۹ بند تدوین شده بود. پس‌ از اینکه گروه واژه‌گزینی کارش را شروع کرد، ضمن این‌که به واژه‌های عمومی می‌پرداخت، بنا شد که این اصول و ضوابط را هم شرح دهد. بنابراین پژوهشگران گروه (حدوداً پنج نفر) هریک شروع کردند به شرح یک یا دو بند از این اصول و ضوابط. اصول و ضوابط شرح داده و منتشر شد و دست‌مایۀ کار ما قرار گرفت و بعد کار واژه‌گزینی واژه‌های عمومی در دستور کار قرار گرفت.

نسرین پرویزی همچنین ضمن بیان چگونگی تهیۀ کاربرگ‌ها برای هر واژه در سال‌های آغاز کار گروه واژه‌گزینی، گفت: در آغاز خیلی کارمان ابتدایی بود، رایانه به این شکل نبود و در نتیجه ما چهارشنبه‌های هر هفته تعریف‌ها را از فرهنگ‌های مختلف کپی می‌گرفتیم و آن‌ها را می‌بریدیم، اسامی و توضیحات فرهنگ‌ها را دستی به آن‌ها اضافه می‌کردیم، بعد کپی می‌گرفتیم و به هم می‌چسباندیم و در اختیار استادان قرار می‌دادیم و در جلسه براساس این‌ها تصمیم‌گیری می‌شد. کار ما در آن زمان خیلی خام بود، چون به واژه‌هایی پرداختیم مثل «ایمیل» که بعدها خیلی رشد کرد و طبیعتاً معادلی که آن زمان می‌توانستیم انتخاب کنیم، خیلی علمی کار نکردیم و به خانوادۀ واژه توجه نکردیم چون سابقه‌ای برای این کار نداشتیم. ما حتی برای تهیۀ این کاربرگ‌ها پیش خیلی از استادان خارج از فرهنگستان که سابقۀ فرهنگ‌نویسی داشتند رفتیم. برای همین این کاربرگ‌ها خام آماده شد و شاید مقداری از روی خامی مصوباتی داشتیم. برای نمونه «ایمیل» را آن زمان گفتیم خوب است که «پیام‌نگار» بگذاریم، ولی بدون توجه به اینکه “e” یک خوشه‌واژۀ عظیم خواهد داشت. این نشان می‌داد ما درست فکر نکردیم؛ البته بعدها تجدیدنظر کردیم و تغییراتی دادیم.

معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان دربارۀ تشکیل زیرگروه‌های تخصصی این بخش بیان کرد: از سال ۷۵ که به این‌گونه واژه‌ها برخورد کردیم احساس کردیم که لازم است گروه‌های واژه‌گزینی تخصصی تشکیل دهیم، برای همین کارگروه‌هایی را راه‌اندازی کردیم، منتها در آن زمان ما خودمان نمی‌توانستیم و به ذهنمان نرسید که افرادی را دعوت کنیم و فکر کردیم بهتر است با فرهنگستان‌های علوم و علوم پزشکی و بعدها فرهنگستان هنر وارد مذاکره شویم و از متخصصین آن‌ها خواهش کنیم فرصتی را به کار واژه‌گزینی اختصاص دهند. این کار به همین منوال پیش رفت و خیلی هم سخت بود؛ چون این استادان اصلاً به پژوهشگر غیرمتخصص ما در جلسه‌شان توجهی نمی‌کردند و توجهی به نظرات همکاران ما نداشتند و معتقد بودند هرچه می‌گویند باید تصویب کنیم. این به همین شکل پیش رفت تا اینکه در سال ۱۳۷۸ در شورای عالی انقلاب فرهنگی واژه‌گزینی دیگر خاص فرهنگستان زبان و ادب فارسی شد و بنا شد فرهنگستان‌های دیگر اعضایی را به فرهنگستان زبان بفرستند.

پرویزی همچنین ادامه داد: کم‌کم از سال‌های بعد شروع به برگزاری دوره‌های واژه‌گزینی کردیم تا افرادی که جذب می‌شوند این دوره‌ها را بگذرانند. در نتیجه گروه‌های مختلف واژه‌گزینی تشکیل شد؛ هرچند که در ابتدا پذیرای نظرات یکدیگر نبودند، اما کم‌کم شکل بهتری گرفت و الان حدود ۳۰۰-۴۰۰ استاد با ما همکاری می‌کنند.

معاون گروه واژه‌گزینی، ضمن ارائۀ توضیحی درخصوص نحوۀ کار گروه‌های واژه‌گزینی، گفت: مرتب با اختلاف‌نظر استادان رشته‌ها مواجه بودیم، بنابراین بنا را بر این گذاشتیم گروهی که کارش را شروع می‌کند حتماً باید چند منبع معتبر به ما معرفی کند و تعریف‌ها را از منابع معتبر استخراج کند تا منابع در کاربرگ‌ها باشند و بتوانیم جواب‌گوی استادان باشیم.

نسرین پرویزی در ادامه از چگونگی سپردن تصویب واژه‌ها به عهدۀ شورای واژه‌گزینی سخن گفت و افزود: چون شورای فرهنگستان مسئولیت رسیدگی به همۀ امور را دارد، کار تصویب واژه‌ها طول می‌کشید و واژه‌ها پشت در شورای فرهنگستان می‌ماندند تا تصویب شوند، اما از سال ۱۳۸۴ شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب کرد که وظیفۀ تصویب واژه‌ها بر عهدۀ شورای واژه‌گزینی گذاشته شد. شورای واژه‌گزینی ابتدا متشکل از برخی اعضای پیوستۀ فرهنگستان بود، اما بعد از مدتی احساس کردیم لازم است کسانی که در حوزۀ واژه‌گزینی کار کرده‌اند و نیز برخی افراد فنی در این شورا باشند. بنابراین بعد از این، شورای واژه‌گزینی به چهار شورا افزایش پیدا کرد که هر هفته تشکیل می‌شدند. به‌مرور گروه‌ها هم افزایش پیدا کردند و اکنون حداقل ۵۵ گروه فعال داریم، اما تا ۹۰ حوزه هم واژه‌گزینی کرده‌ایم، برخی تعطیل شدند، برخی هم کارشان به اتمام رسید.

او سپس به انتشار دفترهای واژه‌های مصوب از سال ۱۳۸۴ که حاصل کار سالانۀ گروه‌هاست اشاره و بیان کرد: تا کنون ۱۶ دفتر را منتشر کرده‌ایم، اما متأسفانه در سال ۹۹ نتوانستیم به‌دلیل شیوع ویروس کرونا مصوباتمان را منتشر کنیم. اما دفتر ۱۷ و ۱۸ را در یک مجلد جمع‌آوری کرده‌ایم که اکنون زیر چاپ است.

پرویزی همچنین اظهار کرد: سال ۸۴ که مجدداً ریاست فرهنگستان و به تبع آن گروه واژه‌گزینی بر عهدۀ مرحوم حبیبی گذاشته شد فراخوانی را برای انجمن‌های علمی منتشر کردیم و خواستیم تسهیلاتی در اختیار انجمن‌ها گذاشته شود تا در زمینۀ واژه‌گزینی با فرهنگستان همکاری کنند. خوشبختانه در آن زمان حدود ۳۰ انجمن اعلام آمادگی کردند و جلساتی با آن‌ها برگزار می‌شد و با گروه‌های واژه‌گزینی در ارتباط بودند.

معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان سپس بیان کرد: همین‌طور که کار گسترش پیدا کرد احساس کردیم اصول و ضوابط فرهنگستان بعد از ۱۰ سال ضعف‌هایی دارد. برای همین اصول و ضوابط واژه‌گزینی در فرهنگستان را در اختیار برخی از استادان صاحب‌نظر و متخصصان دیگر قرار دادیم و این بازنگری کامل شد و در نهایت تحت عنوان اصول و ضوابط واژه‌گزینی مجدداً به چاپ رسید و اخیراً در قالب کتاب منتشر شد و آخرین ویرایش‌ها را انجام دادیم و فکر می‌کنیم که دیگر ضعفی نباید داشته باشد.

او در ادامه ضمن ارائۀ توضیحی درخصوص روند کار گروه‌ها پس از تهیۀ پیکرۀ واژه، از شکل‌گیری شوراهای هماهنگی گفت. به گفتۀ پرویزی، واژه‌ها قبل از تصویب در شورای واژه‌گزینی در اختیار شوراهای هماهنگی قرار می‌گیرند تا بررسی شوند که واژه در گروه دیگری ــ در صورت وجود ــ تعریف و معادل یکسانی دارد یا خیر، که در مواردی به دلیل اختلافات موجود بین گروه‌ها کار یک واژه‌ تا مدت‌ها مسکوت می‌ماند و پس از بررسی‌های بیشتر مجدداً بررسی می‌شود.

نسرین پرویزی در بخش دیگری از صحبت‌های خود به تشریح ساختار گروه واژه‌گزینی پرداخت: گروه واژه‌گزینی یک شورا دارد که در رأس است، رئیس و معاون و تعدادی مشاور دارد. علاوه‌براین، بخش‌های مختلفی داریم؛ یک بخش برون‌سپاری‌ است، یک بخش روابط عمومی، یک بخش استاندارد، پژوهشکدۀ واژه‌گزینی و… .

او در توضیح گروه روابط عمومی واژه‌گزینی گفت: از سال ۱۳۷۵ که قانون منع به‌کارگیری اسامی و اصطلاحات بیگانه در مجلس تصویب شد و آیین‌نامۀ آن هم در سال ۱۳۷۸ در هیئت دولت به تصویب رسید، فرهنگستان موظف شده است به سؤال‌هایی مبنی‌بر فارسی بودن یا نبودن نام‌های شرکت‌ها، کالاها و… پاسخ دهد. این قانون در این سال‌ها به‌درستی اجرا نشده و فرهنگستان مرتب درگیر بوده است و می‌بیند علی‌رغم اینکه لفظی را رد کرده، فردا در تابلوهای تبلیغاتی در شهر موجود است. البته با کمک شورای پاسداشت زبان فارسی چند سالی است توانسته‌ایم این قضیه را جلوتر ببریم، ولی به هماهنگی خیلی از دستگاه‌ها با هم نیاز داریم. برای همین از آن زمان روابط عمومی‌ای ایجاد کردیم که به کار نام‌یابی می‌پردازد و پاسخ‌گوی نیازهای خیلی از مراجعین است.

معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان سپس بیان کرد: از سال‌ها قبل فرهنگستان احساس کرد که باید کارش را مطابق استانداردهای بین‌المللی پیش ببرد، برای همین ما با مؤسسۀ بین‌المللی اصطلاح‌شناسی ارتباط برقرار کردیم و به عضویت آن درآمدیم و یکی از همکاران ما به‌طور مرتب در اجلاس‌های آن شرکت می‌کند. همچنین فرهنگی چندزبانه توسط این مؤسسه در حال نوشتن است که ما داریم اصطلاحات فارسی را هم به آن اضافه می‌کنیم.

او ادامه داد: از سال ۱۳۸۱ به بعد ما احساس کردیم همان طور که واژه‌گزینی در تعدادی از کشورهای دنیا به‌عنوان یک رشتۀ دانشگاهی تدریس می‌شود، به دنبال این بودیم که این را به‌صورت علمی در کشورمان بومی کنیم. از ۸۱ آغاز به کار کردیم و دو سال طول کشید تا توانستیم رشتۀ کارشناسی ارشد واژه‌گزینی و اصطلاح‌شناسی را به تصویب وزارت علوم برسانیم. امسال هفتمین دورۀ آزمون این دوره برگزار می‌شود.

او در پایان از آغاز همکاری و تداوم بیشتر گروه واژه‌گزینی با گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی فرهنگستان نیز خبر داد.