صابر گل‌عنبری

اختلاف نظر درباره ماهیت منطقه امن در امتداد مرزهای ترکیه و سوریه تنها محدود به آنکارا و نیروهای کردی نیست، بلکه فراتر از آن به بحث پردامنه‌ای میان پوتین و اردوغان تبدیل شده است و بر مباحثات اخیر دو طرف در سوچی کاملا سایه انداخت.

دونالد ترامپ چند وقت پیش از تلاش برای احداث منطقه امن در عمق حدود ۳۵ کیلومتری خبر داد تا به این شکل هم به نوعی مانع جنگ میان نیروهای کُردی و آنکارا شود، و هم بخشی از دغدغه‌‌های ترکیه را برطرف کرده باشد. به دنبال آن دولت ترکیه رایزنی‌های خود با آمریکا و روسیه را شروع کرد تا کنترل این منطقه را در دست بگیرد، اما به نظر نتایج این مذاکرات آن چیزی نیست که آنکارا می‌خواهد.

مشکل اساسی ترکیه هم در این باره نه آمریکا بلکه روسیه است. در حقیقت واشنگتن تنش خود با ترکیه درباره تحولات شمال و شرق سوریه را به روابط آنکارا و مسکو شیفت داده و تنشی پنهان میان دو طرف ایجاد کرده و به نوعی خروج نیروهای خود از شمال و شرق سوریه را به توافق میان آن‌ها ربط داده است.

مسکو اساسا با احداث منطقه‌ امن آن هم به این عمق تحت نظارت ترکیه مخالف است و به گفته منابعی، همین مخالفت نشست دو روز پیش روسای جمهور ترکیه و روسیه در سوچی را به شکست کشانده است.

منطقه‌ امنی که روسیه می‌خواهد، عمق آن از ۵ کیلومتر فراتر نمی‌رود و این مساله از تاکید ولادیمیر پوتین بر پابرجا بودن پیمان آدانا میان سوریه و ترکیه در کنفرانس خبری خود با رجب طیب اردوغان روشن است. این پیمان که در سال ۱۹۹۸ میان آنکارا و دمشق با میانجیگری ایران و مصر به امضا رسید، به ارتش ترکیه این حق را می‌دهد که برای تعقیب نیروهای مخالف خود (پ.ک.ک) تا عمق ۵ کیلومتری وارد خاک سوریه شود و تدابیر لازم را برای حفظ امنیت ملی خود اتخاذ کند.

نظر به مفاد این پیمان نشان می‌دهد که کاملا یکجانبه و به نفع ترکیه امضا شده است و چون جدول زمانی مشخصی ندارد همچنان پابرجاست؛ اما دولت سوریه درباره تداوم این موافقت‌نامه همواره سکوت پیشه کرده است.

از این رو، در وهله نخست اشاره رئیس جمهور روسیه به این پیمان به نفع ترکیه است، اما این گونه نیست و اتفاقا پوتین با طرح تداوم این توافقنامه میان آنکارا و دمشق تلاش کرد ایده منطقه امن را منتفی کند. به همین خاطر اردوغان در آن نشست خبری پس از سخنان پوتین در این باره هیچ اشاره‌ای به آن نکرد، اما یک روز بعد پس از بازگشت از سفر یک روزه به سوچی به پیمان آدانا پرداخته و گفت که این توافقنامه به کشور حق مداخله نظامی در سوریه را می‌دهد و آنکارا ظرف چند ماه آینده منطقه امن را ایجاد خواهد کرد.

در واقع این سخنان اردوغان پیام آشکاری به روسیه و برای خنثی کردن آن چیزی بود که پوتین با طرح پیمان آدانا علیه منطقه امن به دنبالش بود. زبان حال اردوغان این است که این توافقنامه جایگزینی برای منطقه امن نیست، بلکه مدخلی برای ایجاد آن است و ترکیه بر اساس آن و برداشتش از این پیمان یک طرفه و بدون تفاهم با قدرتی دیگر عمل خواهد کرد؛ به ویژه که ابهاماتی درباره این توافقنامه مطرح است و منابع مختلف از وجود پیوست‌های محرمانه برای آن سخن می‌گویند و تاکنون هم دمشق متن اصلی عربی پیمان آدانا را منتشر نکرده است.

واقعیت این است که با وجود پیشرفت‌های بزرگ در روابط آنکارا و مسکو در دو سال گذشته پس از حادثه سرنگونی جنگنده روسی به وسیله ارتش ترکیه، اما مسکو نمی‌خواهد نفوذ ترکیه در سوریه فراتر از حد فعلی رفته و گسترش یافته و به یک چالش برای آینده نفوذ روسیه در این کشور تبدیل شود. آنچه روسیه در سوریه به دنبالش است تبدیل شدن به یک قدرت و بازیگر بلامنازع و کاهش حداکثری نفوذ و نقش دیگر بازیگران از جمله ایران و ترکیه است؛ به گونه‌ای که در آینده رقیبی جدی در این کشور نداشته باشد و خود فعال ما یشاء باشد.

از این منظر باید به تداوم سکوت و حتی همراهی آن با حملات اسرائیل به سوریه نگاه کرد. روسیه در عین حال که با همه بازیگران خارجی عرصه سوریه کار می‌کند؛ چه در چارچوب فرایند آستانه، چه به طرق دیگری، اما «زیرکانه» طرح حذف تدریجی و آرام این بازیگران و تثبیت نفوذ خود را پیش می‌برد.

از این رو، مخالفت با احداث منطقه امنی با عمق حدود ۳۵ کیلومتر در امتداد تقریبا ۶۰۰ کیلومتر مرز ترکیه با سوریه قابل فهم است. اگر چنین منطقه‌ای با نظارت ترکیه ایجاد شود با توجه به این که مساحت گسترده‌ای از سرزمین سوریه را در بر خواهد گرفت، قدرت نفوذ فوق‌العاده‌ای به آنکارا می‌دهد و نه تنها بلامنازعی نقش و نفوذ مسکو در آینده سوریه را زیر سوال خواهد برد، بلکه بهایی را بر روسیه در مذاکرات سیاسی آتی پیرامون سوریه تحمیل خواهد کرد.