روزنامه سازندگی
بهراد مهرجو،‌ دبیر گروه اقتصاد

گفته می‌شود فسادی که در پس پرده پرداخت یارانه بنزین پنهان شده، چنان فراگیر شده که تقریبا هیچ نهاد رسمی حاضر نیست خودش را در مقابل بهره‌مندان از این رانت ملی قرار دهد.

۱- ارزش یارانه‌ای که دولت به مردم پرداخت می‌کند برابر با ۹۰۰ هزار بشکه نفت در روز است. دولت به سه دسته کالا یارانه می‌دهد و بنزین و گازوئیل میان آنها تنها کالاهایی به حساب می‌آیند که قابلیت قاچاق دارند. به همین دلیل هم طیف‌های مختلف سیاسی و برخی افرادی که در ارکان قدرت حضور دارند، ترجیح می‌دهند یارانه بنزین همچنان حفظ شود. آنها در پس اظهارنظرهایی مانند حمایت از مرزنشینان پنهان می‌شوند ولی برنامه‌های بزرگی را پیش می‌برند که در نهایت منجر به ۴۰ میلیون لیتر قاچاق بنزین در روز می‌شود.

۲- مهمترین طرحی که طی ۲۰ سال گذشته در مورد بنزین مطرح شده، ارائه قیمت منطقه‌ای است. براین اساس قیمت بنزین در نقاط مرفه‌نشین که حتی هزینه راه‌اندازی یک پمپ بنزین بالاتر است، می‌تواند کمتر از نرخ‌ها در نقاط مرکزی و جنوبی شهر باشد. همچنین این منطق در مورد استان‌های مختلف هم متفاوت است. اگر دو دهه قبل این طرح اجرایی می‌شد، قاچاق سوخت در مناطق مرزی کاهش می‌یافت و بحران توقف حرکت کامیون‌ها در مرز بازرگان به دلیل مابه‌التفاوت نرخ سوخت هم پیش نمی‌آمد.

۳- یکی از جدی‌ترین مخالفان اصلاح قیمت بنزین، جایگاه‌داران به حساب می‌آیند. برخی گزارش‌های رسمی که توسط نهادهای نظارتی تهیه شده، تایید می‌کند که فساد عجیب و پیچیده‌ای در جایگاه‌های سوخت وجود دارد. شبکه قدرتمندی که این جایگاه‌ها را اداره می‌کند، از این رانت بهره‌مند است و هربار که موضوع آزادسازی قیمت بنزین مطرح می‌شود از تمام ابزارهای رسانه‌ای و لابی‌گری خود برای پس زدن این ایده استفاده می‌کند.

۴- اعتراض‌های احتمالی به افزایش قیمت بنزین یکی از شاخص‌ترین دلایل سیاسی مخالفت با این طرح به حساب می‌آید درحالی که ابزارهای مدرنی برای تشخیص سهم ناوگان حمل‌ونقل عمومی و شبکه جاده‌ای از مصرف کل بنزین کشور و تامین این نیازها وجود دارد.

۵- در سال ۹۷ برای ۲۵ قلم کالای اساسی ۱۳ میلیارد دلار ارز تخصیص داده شد و در سوی مقابل دولت تصمیم گرفت با پرداخت یارانه مستقیم برای بنزین مانع از رشد قیمت آنها شود. مصرف روزانه بنزین در کشور به طور متوسط ۹۱ میلیون لیتر برآورد شده است. قیمت متوسط بنزین در منطقه ۵۰ سنت ارزیابی می‌شود. براین اساس دولت ۱۶۶ هزار میلیارد تومان یارانه بنزین پرداخت می‌کند که برابر با همان ۱۳ میلیارد دلار یارانه برای کالاهای اساسی است.

براساس گزارشی که توسط اتاق بازرگانی تهران تهیه شده: «برای تامین یارانه بنزین به صادرات روزانه ۴۷۵ هزار بشکه و برای تامین یارانه کالاهای اساسی نیز به صادرات روزانه ۴۷۵ هزار بشکه نفت نیاز داریم. به عبارت دیگر برای تامین یارانه ارزی بنزین و کالاهای اساسی در مجموع به صادرات روزانه ۹۰۰ هزار بشکه نفت با قیمت ۷۵ دلار بر بشکه نیاز خواهیم داشت.» این درحالی است که یکی از بزرگترین بحران‌های امروز اقتصاد ایران صادرات نفت با وجود تحریم‌هاست. اما دولت حاضر است همچنان این میزان یارانه به بنزین بدهد و نارضایتی عمومی را دامن نزند و از طرف دیگر ثروت و منابع ملی را دور بریزد.

۶ - دهک‌های برخوردار کشور علاوه بر این که با خرید بیشتر کالاهای مصرفی بیست و پنجگانه سهم بیشتری از یارانه ارزی را دریافت می‌کنند، با مصرف بیشتر بنزین به میزان ۲۳ برابر خانوارهای فقیر از یارانه بنزین برخودار هستند. گفته می‌شود که ۵۰ درصد خانوارهای ایرانی که صاحب خودرو شخصی نیستند، در دهک‌های اول تا پنجم متمرکز شده‌اند. براین اساس فقرا نه‌تنها خودرو ندارند و نه تنها از یارانه‌ای که دولت به خودروسازها پرداخت می‌‌کند، بهره‌مند نمی‌شوند که یارانه ملی بنزین را هم دریافت نمی‌کنند درحالی که شعار تمامی دولت‌های پس از انقلاب حمایت از مستضعفین بوده ولی حداقل تحولات دو دهه گذشته تایید می‌کند که بیشتر از هر قشر دیگری سر این گروه اجتماعی کلاه رفته است.

۷ - این عدد بسیار عجیب است: سهم هزینه حامل‌های انرژی خانوار دهک اول (فقیرترین‌ها) دو برابر دهک دهم است (ثروتمندترین‌ها). خانوارهای دهک اول اگرچه سهم کمتری برای بهره‌مندی از بنزین پرداخت می‌کنند ولی همین هزینه پایین سهم بالایی در هزینه‌های آنها دارد. به معنایی ساده‌تر خانوارهای فقیر بخش مهمی از درآمدهای خود را برای سوخت هزینه می‌کنند ولی در نهایت میزان میزان بهره‌مندی آنها از سوخت و یارانه آن ۲۳ برابر کمتر از ثروتمندان است. در این معادله خانوارهای فقیر هم هزینه می‌دهند و هم بهره‌مند نمی‌شوند.

۸ -  بررسی‌های صورت‌گرفته توسط تیم تحقیق اتاق بازرگانی تهران نشان می‌دهد که یارانه ارزی تعلق گرفته به کالاهای نهادی (کالاهای اساسی) هیچ تاثیر معنادار مثبتی در قیمت تمام‌شده این کالاها برای مصرف‌کننده نداشته است. نکته قابل توجه اینکه در پنج ماه اول امسال، گوشت گاو منجمد به طور متوسط به قیمت تمام شده ۱۷هزار و ۳۵۰ تومان و با ارز ۴۲۰۰ تومانی وارد کشور شده ولی همین کالا با قیمت ۳۲ هزار تومان فروخته شده است. همزمان وضعیت اشتغال ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار کارگر وابسته به واردات کالاهای نهایی برای تولید شده که با نرخ ارز بیش از ۱۰ هزار تومان تامین می‌شود. این اطلاعات شمایی از رفتارهای پیچیده نظام اقتصادی ایران در پرداخت یارانه است.

۹- درحالی که دهک‌های بالای درآمدی بیشترین استفاده را از یارانه بنزین می‌برند ولی آنها نقش معناداری در پرداخت مالیات بیشتر ندارند. به طوری که کمترین میزان مالیاتی که طی سال گذشته وصول شده مربوط به مالیات بر ثروت و بیشترین مالیات هم مربوط به مالیات بر ارزش افزوده است که اکثریت جامعه آن را پرداخت می‌کنند. براین اساس ثروتمندان مالیات بیشتری از فقرا نمی‌دهند ولی یارانه آنها را مصرف می‌کنند.

۱۰- یکی از تامل‌برانگیزترین اطلاعاتی که توسط اتاق بازرگانی تهران استخراج شده مربوط به میزان اثر یارانه بنزین در بودجه خانوار است. براین اساس سهم سوخت به اندازه ۱۰ درصد سهم در هزینه خانوارهای تهرانی دارد ولی این اعداد در استان‌های آذربایجان غربی، کرمان، سمنان و مازندران ۱۶ درصد است.  درحال حاضر باز هم موضوع پرداخت یارانه بنزین به هر فرد به جای هر خودرو مطرح شده است ولی دولت هنوز نظر موافق خود با این ایده را اعلام نکرده است. در صورتی که چنین ایده‌ای شکل اجرایی پیدا کند، حداقل خانوارهای فقیر یا طبقه متوسط می‌توانند سهمیه روزانه یک لیتری خود را بفروشند و از این یارانه دولت برخوردار شوند.

پیش از این پیشنهاد شده بود که به هر خانوار ایرانی ماهیانه ۲۵۰ هزار تومان یارانه سوخت پرداخت و قیمت بنزین تا نرخ ۵ هزارتومان آزادسازی شود. این ایده با مخالفت جدی نیروهای سیاسی مواجه شد که تصور می‌کردند اجرای چنین طرحی با شورش‌های مردمی همراه است و به همین دلیل هر اصلاحاتی روی زمین می‌ماند...