قطع اینترنت، ایرانیان را از یکدیگر و از جهان جدا کرده

صنم ماحوزی و اریکا سالومون / نیویورک تایمز  / ۱۷ اکتبر ۲۰۲۵

در جریان ۱۲ روز جنگ ایران و اسرائیل در ماه ژوئن، حکومت ایران تقریباً یک خاموشی کامل اینترنت را بر مردم خود تحمیل کرد و مدعی شد که این اقدام، «تدبیر امنیتی لازم برای جلوگیری از نفوذ اسرائیل» است.

اگرچه مقام‌های ایران از آن زمان به‌طور رسمی اعلام کرده‌اند که این محدودیت برداشته شده، اما فعالان اینترنتی، کارآفرینان حوزه فناوری و نهادهای مدافع حقوق دیجیتال می‌گویند که کنترل سخت‌گیرانه زمان جنگ هنوز ادامه دارد و بسیاری از ایرانیان همچنان در تاریکی دیجیتال به سر می‌برند.

به گفته‌ی کارشناسان حقوق دیجیتال، سرعت اینترنت به‌شدت کاهش یافته، ترافیک آنلاین محدود شده و خدمات مکان‌یابی یا GPS از کار افتاده است. استفاده از ابزارهای اینترنت ماهواره‌ای مانند «استارلینک» که می‌توانند کاربران را از این محدودیت‌ها رها کنند، نیز جرم‌انگاری شده است.

این قطعی نسبی، ارتباط ایرانیان با یکدیگر و با جهان خارج را دشوار کرده است. هم‌زمان، سازمان ملل متحد نیز تحریم‌هایی را علیه برنامه هسته‌ای ایران بازگردانده و انزوای بین‌المللی کشور را تشدید کرده است.

محدودیت‌های اینترنت پیامدهای سنگینی برای زندگی روزمره شهروندان داشته است. از زمان جنگ، کارهای ساده‌ای مانند یافتن مسیر، گرفتن تاکسی یا پرداخت اینترنتی هزینه خرید، به ماجرایی چندساعته تبدیل شده‌اند.

عباس، بازرگان ۷۱ ساله، وقتی در تلاش بود خانه دوستی را در شهر کرج پیدا کند، سرانجام از راهنمای آنلاین تلفنش ناامید شد.

او گفت: «مدام دور خودم می‌چرخیدم.» عباس که به دلیل ترس از تلافی حکومت نخواست نام خانوادگی‌اش فاش شود، افزود: «من تنها نیستم. همه سردرگم‌اند.»

بسیاری از ایرانیان زمانی از VPNها برای دور زدن محدودیت‌ها استفاده می‌کردند. اما دسترسی به آنها در کشور به طور فزاینده‌ای دشوار است / عکس: آرش خاموشی برای نیویورک تایمز

مقام‌های وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات ایران به درخواست نیویورک تایمز برای اظهار نظر درباره این محدودیت‌ها پاسخی ندادند. اما خبرگزاری تسنیم، وابسته به سپاه پاسداران، در مقاله‌ای در ماه ژوئن نوشته بود که «محدودیت‌های اینترنت در زمان جنگ برای دفاع در برابر دشمن ضروری است.»

ستار هاشمی، وزیر ارتباطات، نیز به‌طور علنی اذعان کرده که اختلال GPS با هدف جلوگیری از پرواز پهپادهای اسرائیلی بر فراز ایران انجام شده است. مقام‌های دیگر نیز به رسانه‌های دولتی گفته‌اند که کنترل اینترنت برای مقابله با انتشار اطلاعات نادرست اسرائیلی و حملات سایبری لازم است.

با این حال، به گفته‌ی امیر رشیدی، مدیر بخش حقوق و امنیت دیجیتال در گروه «میان» (سازمان مستقر در ایالات متحده که بر خاورمیانه تمرکز دارد)، محدود کردن اینترنت تأثیر چندانی بر فعالیت‌های اطلاعاتی اسرائیل نخواهد داشت، زیرا «ایران پیشاپیش به‌طور عمیق توسط عوامل اسرائیلی نفوذ شده است.»

اسرائیل در جریان همان جنگ کوتاه ژوئن، گستره اطلاعات خود از ایران را به نمایش گذاشت؛ زمانی که ارتش اسرائیل چندین ژنرال و دانشمند هسته‌ای را در خانه‌هایشان هدف قرار داد، سامانه‌های پدافند هوایی را از کار انداخت و رهبر جمهوری اسلامی، آیت‌الله علی خامنه‌ای، را وادار به پنهان شدن کرد.

جمهوری اسلامی از سال ۲۰۰۵ دسترسی به اینترنت را تا حدی سانسور کرده و شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک و اینستاگرام را در سراسر کشور مسدود کرده است. حکومت همچنین در گذشته و در واکنش به اعتراضات گسترده ضدحکومتی، به‌طور موقت دسترسی به اینترنت را در بخش‌هایی از کشور قطع کرده بود.

محدودیت‌های اینترنتی، ارتباط ایرانیان با یکدیگر و با جهان را دشوار کرده است / عکس: آرش خاموشی برای نیویورک تایمز

پس از حملات اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای و نظامی ایران در ماه ژوئن، مقام‌های ایرانی دسترسی عمومی به وب‌سایت‌ها و پلتفرم‌های پیام‌رسان را – جز شبکه‌های دولتی یا مورد تأیید حکومت – قطع کردند. تماس‌های اینترنتی، تماس‌های بین‌المللی و پیامک‌ها نیز مسدود شدند و ارتباط ایرانیان با عزیزان‌شان در خارج از کشور تقریباً ناممکن شد.

به گفته‌ی فعالان حقوق دیجیتال، قطع اخیر اینترنت در ایران بسیار گسترده و ظاهراً نامحدود است و نشان می‌دهد که از زمان جنگ، مقام‌های ایرانی در مورد دسترسی آزاد به اینترنت بدگمان‌تر شده‌اند.

پس از پایان درگیری‌ها در ماه ژوئن، روشن شد که اسرائیل از تلفن‌های همراه و ابزارهای آنلاین برای ردیابی محافظان رهبران و دانشمندان هسته‌ای ایران استفاده کرده بود. فعالان اینترنتی در داخل و خارج از کشور می‌گویند حکومت با بهره‌برداری از این نگرانی‌های امنیتی، در واقع در تلاش است تا آزادی‌های نسبی اجتماعی و سیاسی‌ای را که اینترنت فراهم می‌کرد – به‌ویژه به عنوان مجرایی برای انتقاد از دولت – محدود کند.

به گفته‌ی تحلیل‌گران، این خاموشی همچنین فرصتی دیرینه در اختیار ایران قرار داد تا مدل اینترنت خود را بیش از پیش به الگوی چین نزدیک کند؛ با الزام مردم به استفاده از نسخه‌های داخلی برنامه‌های بین‌المللی، از پیام‌رسان گرفته تا خرید آنلاین.

پیام‌رسان واتس‌اپ پیش‌تر نیز به‌طور موقت در ایران مسدود شده بود، اما ایرانیان معمولاً با استفاده از شبکه‌های خصوصی مجازی (VPN) از این محدودیت‌ها عبور می‌کردند.

مقامات ایرانی علناً به اختلال در GPS اذعان کرده و آن را به عنوان محافظتی در برابر پهپادهای اسرائیلی توصیف کرده‌اند  / عکس: آرش خاموشی برای نیویورک تایمز

با این حال، به گفته‌ی امیر رشیدی از گروه «میان»، در جریان درگیری‌های ماه ژوئن، زمانی که حکومت دسترسی به اینترنت را به‌شدت محدود کرد، برنامه‌هایی مانند واتس‌اپ مسدود و بسیاری از VPNها نیز از کار افتادند؛ و این مسئله مردم را وادار کرد تا از پلتفرم‌های داخلی مانند «بله» استفاده کنند؛ پیام‌رسانی که بسیاری به دلیل نگرانی از نظارت حکومتی، سال‌ها از آن دوری می‌کردند.

فریدون بشار، مدیر شرکت فناوری ASL19 مستقر در تورنتو که نرم‌افزار VPN برای بازار ایران تولید می‌کند، گفت: «هدف نهایی ایران طی دهه‌های اخیر این بوده که مردم را تا حد ممکن در شبکه‌ی داخلی کشور منزوی کند.»

از زمان پایان جنگ، استفاده از VPNها تا حدی از سر گرفته شده، اما بیشتر این ابزارها ساخت داخل هستند؛ مسأله‌ای که به گفته‌ی کارشناسان، آن‌ها را در معرض ردیابی و نظارت مقام‌های حکومتی قرار می‌دهد.

کاربرد گسترده VPNها پیش‌تر موجب شده بود که ایرانیان، علی‌رغم ممنوعیت رسمی، از پرکاربردترین کاربران اینستاگرام در جهان باشند. حتی مقام‌های بلندپایه، از جمله آیت‌الله خامنه‌ای، نیز بیانیه‌های خود را در پلتفرم‌هایی مانند ایکس (توییتر سابق) منتشر می‌کنند که آن هم در ایران ممنوع است.

اما شدت سرکوب اخیر، اراده‌ی بسیاری از ایرانیان را برای دور زدن محدودیت‌ها درهم شکسته است.

سعید سوزنگر، کارآفرین حوزه فناوری در تهران، گفت: «سانسورچی‌ها بسیاری از ابزارهایی را که پیش‌تر برای دسترسی به اینترنت استفاده می‌کردیم، از کار انداخته‌اند. من متخصص فناوری‌ام، اما همین حالا با زحمت فراوان به اینترنت وصل شده‌ام.»

این سانسور در بحبوحه بحران شدید اقتصادی، به کسب‌وکارهای ایرانی نیز لطمه‌ی جدی زده است.

کارشناسان حقوق دیجیتال می‌گویند قطعی فعلی نشان‌دهنده‌ی احتیاط فزاینده‌ی مقامات ایرانی، از زمان جنگ ژوئن، در مورد اجازه دادن به دسترسی آزاد به اینترنت است / عکس: آرش خاموشی برای نیویورک تایمز

امیرحسین، کارمند ۳۸ ساله در بخش فناوری اطلاعات یک شرکت توزیع مواد غذایی، گفت برخی کارکنان ناچار شده‌اند موجودی انبارها را به‌صورت دستی بررسی کنند، چون سامانه‌های آنلاین دیگر کار نمی‌کنند. او نیز مانند دیگران از ذکر نام خانوادگی خود به‌دلیل خطر سخن گفتن با رسانه‌های خارجی خودداری کرد.

در ماه اوت، صد شرکت با امضای نامه‌ای خواستار لغو محدودیت‌های اینترنتی از سوی دولت شدند.

در پاسخ، مقام‌های ایران قانونی را به تصویب رساندند که نظامی موسوم به «اینترنت طبقاتی» را برقرار می‌کند؛ بر اساس آن، کسب‌وکارها، دانشگاهیان و روزنامه‌نگاران به اینترنتی با سرعت بالاتر از کاربران عادی دسترسی خواهند داشت. با این حال، دولت که از مقاومت شدید پیشین در برابر چنین طرحی آگاه است، اجرای آن را به‌آهستگی پیش می‌برد.

کارشناسان امنیت سایبری از جمله امیر رشیدی از گروه میان هشدار داده‌اند که این‌گونه اقدامات به‌تدریج دسترسی اکثریت مردم ایران به اینترنت آزاد را از میان می‌برد. به گفته‌ی او، «با هر بار قطع اینترنت، محدودیت‌ها بیشتر شده‌اند» و افزود: «این دیگر وضعیت عادی جدید است.»