تحریم چابهار، فشار تازه بر تجارت خارجی ایران

ندا جعفری / اعتماد

دسترسی ایران به بازارهای جهانی محدودتر شد

چابهار را بهشت سرمایه‌گذاری در ایران می‌دانند، چراکه یکی از ۵ کریدور شناخته شده جهانی به شمار می‌رود و جزو ۳ کریدور استراتژیک جهانی محسوب می‎شود و مزیت‌های اقتصادی زیادی دارد؛ بنابراین کشور‌های بسیاری به خصوص هند و چین به سرمایه‌گذاری در این منطقه علاقه نشان داده‌اند، چراکه این منطقه دارای یک ظرفیت ترانزیتی کلیدی است.

بندر چابهار در جنوب شرق ایران در نزدیکی بندر «گوادر» واقع شده و به دلیل مزایای راهبردی و لجستیکی آن حایز اهمیت است. این ‌بندر شامل دو پایانه به نام‌های «شهید کلانتری» و «شهید بهشتی» است که هر یک پنج اسکله دارند که ظرفیت بالایی برای حمل‌ونقل کالاهای تجاری ایجاد می‌کند.

هند در سال ۲۰۱۴ با یک توافق ۱۰ ساله با ایران، اداره این بندر را بر عهده گرفت. این توافق موجب کنترل هند بر پایانه شهید بهشتی شد. امریکا در سال ۲۰۱۸ و در دوره ریاست‌جمهوری «جو بایدن» اعلام کرده بود که بندر چابهار را از تحریم‌های این کشور مستثنی کرده است و این اقدام را با هدف کمک به بازسازی و توسعه افغانستان صادر کرده بود، اما ۱۹ سپتامبر (۲۸ شهریور) امریکا معافیت تحریمی بندر چابهار ایران را که در سال ۲۰۱۸ برای هند صادر شده بود، لغو و اعلام کرد این اقدام از ۲۹ سپتامبر اجرایی می‌شود و رسانه‌های هندی آن را ضربه دیگر دولت «دونالد ترامپ» رییس‌جمهور امریکا به اقتصاد این کشور آسیایی توصیف کرده‌اند.

در کنار این اقدام امریکا، شرکت Tidewater Middle East Co که اپراتور بنادر مختلف در ایران محسوب می‌شود تحت تحریم ایالات متحده قرار دارد، این شرکت در سال ۹۴ با امضای توافقنامه هسته‌ای و لغو تحریم‌های یکجانبه غرب علیه ایران، از فهرست تحریم‌ها خارج شد، اما در سال ۹۵ با تصویب قانون مقابله با دشمنان امریکا از طریق تحریم‌ها موسوم به قانون کاتسا در این کشور، تایدواتر بار دیگر در فهرست تحریم‌های خزانه‌داری امریکا قرار گرفت.

اهمیت این شرکت در این است که در هفت بندر ایرانی فعالیت دارد از جمله بندرعباس (ترمینال کانتینری  رجایی)، بندر امام خمینی (ترمینال غلات)، بندر انزلی، خرمشهر، عسلویه، آستارا و مجتمع بندری امیرآباد که تمامی این بنادر نیز تحت تاثیر تحریم‌های امریکا قرار گرفته‌اند.

فشار تحریم‌ها بر حمل‌ونقل دریایی

حسن بیک‌محمدلو، کارشناس اقتصاد دریایی در مورد لغو ممنوعیت تحریم‌های بندر چابهار از سوی امریکا به «اعتماد» توضیح می‌دهد: امریکا در ادامه سیاست فشار حداکثری خود، معافیتی را که برای بندر چابهار در نظر گرفته بود آن را تا چند روز دیگر لغو می‌کند. این موضوع ریشه در برنامه‌های دولت وقت افغانستان دارد، در آن زمان، افغانستان برای دسترسی به منابع غذایی نیازمند مسیری امن بود و بندر چابهار نقش حیاتی در این زمینه ایفا می‌کرد. همین ضرورت باعث شد هند سرمایه‌گذاری در این بندر را آغاز کند.

او ادامه می‌دهد: با وجود تغییر دولت در افغانستان و کندی در اجرای تعهدات، هندی‌ها همچنان بخشی از پروژه‌ها را پیش بردند و حدود یک تا دو سال پیش نیز قراردادی بلندمدت میان ایران و دهلی‌نو امضا شد.

محمدلو یادآور می‌شود: اکنون با لغو این معافیت و در شرایطی که روابط هند و امریکا به‌ واسطه اختلافات تعرفه‌ای تیره است، باید دید دهلی‌نو تمایل دارد سرمایه‌گذاری در چابهار را ادامه دهد یا نه. به گفته او، تضمین جریان بار و تداوم همکاری هند با ایران به متغیرهای متعددی وابسته است و تصمیم اخیر واشنگتن می‌تواند معادلات را پیچیده‌تر کند.

این کارشناس اقتصاد دریا تاکید می‌کند: تحریم‌های مختلف طی سال‌های گذشته فشار زیادی بر تجارت دریایی ایران وارد ‌آورد. بخش حمل‌ونقل دریایی به‌طور خاص با محدودیت‌های گسترده روبه‌رو شد، اما ایران و فعالان اقتصادی راهکارهایی برای کاهش این فشار طراحی کرده‌اند.

محمدلو می‌گوید: بسیاری از بنادر کشور با تکیه بر ظرفیت‌های داخلی و سرمایه‌گذاری مشترک در حال توسعه هستند و بندر چابهار نیز یکی از نمونه‌های شاخص است.  او توضیح می‌دهد: علاوه بر همکاری ایران و هند، سرمایه‌گذاران داخلی هم در چابهار حضور فعال دارند و پروژه‌های توسعه‌ای را پیش می‌برند. به گفته محمدلو، همه تلاش‌ها بر این است که اثر مستقیم تحریم‌ها بر کشتیرانی و تجارت خارجی به حداقل برسد. استفاده از بنادر واسط و مسیرهای جایگزین از جمله روش‌هایی است که ایران برای حفظ جریان تبادلات تجاری دنبال می‌کند.

او می‌افزاید: هدف اصلی این اقدامات، جلوگیری از اختلال در روند صادرات و واردات است. محمدلو تاکید می‌کند: هرچند نمی‌توان اثر تحریم‌ها بر اقتصاد ایران را کاملا بی‌اثر یا ناچیز دانست، اما سیاست‌های متنوع و ابتکارهای تجاری می‌تواند شدت این آثار را کنترل کند. به باور او، تجربه چند سال اخیر نشان می‌دهد که کشور با وجود محدودیت‌ها، همچنان مسیرهایی برای پایداری تجارت و توسعه بندری پیدا می‌کند و بندر چابهار یکی از نقاط کلیدی این مقاومت اقتصادی محسوب می‌شود.

حلقه تحریم‌ها علیه ایران تنگ‌تر می‌شود

وحید شقاقی‌شهری، اقتصاددان و استاد دانشگاه با اشاره به روند فزاینده تحریم‌ها علیه ایران به «اعتماد» می‌گوید: برنامه طراحی‌ شده امریکا و متحدانش، کلنگی کردن اقتصاد ایران و تشدید فرسودگی زیرساخت‌های کشور است.

او معتقد است: اگر ریل حکمرانی اقتصادی تغییر نکند و اصلاحات ساختاری در حمایت از بخش خصوصی انجام نشود، فشارهای تحریمی می‌تواند اقتصاد ایران را به ‌شدت آسیب‌پذیرتر کند. شقاقی‌شهری توضیح می‌دهد: برنامه‌ای که امریکایی‌ها برای ایران طراحی کرده‌اند، ایجاد یک اقتصاد ضعیف و کلنگی است. چنین ایران آسیب‌پذیری، خواسته بخشی از کشورهای منطقه نیز هست. عربستان، ترکیه و حتی رژیم اشغالگر اسراییل چنین نگاهی دارند و به دنبال آن هستند که ایران در موقعیت ضعف قرار بگیرد. اسراییل نیز به‌ویژه می‌خواهد جایگاه نظامی برتر خود را در منطقه تثبیت کند و این هدف را از مسیر تضعیف اقتصاد ایران دنبال می‌کند.

او تاکید می‌کند: این پروژه تنها به امریکا محدود نمی‌شود، بلکه برخی بازیگران منطقه‌ای نیز برای تشدید فشارها علیه ایران با این رویکرد همراهی می‌کنند. به گفته این اقتصاددان، در سال‌های گذشته امریکا معافیت‌هایی برای برخی کشورها در تعامل اقتصادی با ایران در نظر گرفته بود. یکی از این موارد توسعه بندر چابهار بود که به هند اجازه داده بودند با ایران همکاری کند. اما هندی‌ها عملا در این پروژه تعلل کردند و توسعه بندر فقط روی کاغذ باقی ماند. اکنون نیز امریکا همان معافیت را لغو کرده است و این نشان می‌دهد که حلقه تحریم‌ها پیوسته تنگ‌تر می‌شود.

او اضافه می‌کند: حتی معافیت‌هایی که برای عراق در حوزه واردات برق یا برخی کشور‌های شمالی ایران در تجارت وجود داشت، در معرض لغو است. این یعنی حذف تدریجی تمام راه‌های تنفس اقتصادی ایران. شقاقی‌شهری یادآوری می‌کند: اروپایی‌ها نیز در همین مسیر حرکت می‌کنند، اروپایی‌ها یا مکانیسم ماشه را در چند روز آینده فعال می‌کنند یا امتیازات تازه‌ای از ایران می‌گیرند و سپس با وقفه‌ای آن را اجرایی خواهند کرد. در هر دو حالت، مکانیسم ماشه یک ابزار و بهانه جدید برای اعمال فشار تحریمی گسترده‌تر علیه ایران است. در نتیجه تحریم‌های سازمان ملل و قطعنامه‌های گذشته دوباره اجرایی خواهد شد.

او هشدار می‌دهد: فعال شدن مکانیسم ماشه، امکان اجماع‌سازی جدیدی علیه ایران را فراهم می‌کند و سطح مبادلات اقتصادی و تجاری کشور را به‌ شدت کاهش می‌دهد. به گفته این استاد دانشگاه، امریکا هم‌اکنون تمرکز خود را بر صادرات نفت ایران و مسیرهای دور زدن تحریم‌ها گذاشته است، در روزهای اخیر، دوباره شاهد فشار بر تراستی‌های ایران در امارات و محدودیت‌های تازه برای صادرات نفت بودیم. امریکایی‌ها به‌طور سیستماتیک به دنبال حذف تمام معافیت‌ها و تهدید شرکای ایران هستند. عراق، هند، افغانستان و حتی چین از جمله کشورهایی هستند که تحت فشار قرار می‌گیرند تا سطح همکاری‌هایشان با ایران را کاهش دهند.

شقاقی‌شهری با بیان اینکه اقتصاد ایران همزمان از دو سمت تحت فشار است، توضیح می‌دهد: از بیرون، حلقه تحریم‌ها هر روز تنگ‌تر می‌شود. از درون، اقتصاد ایران همچنان در ریل رانتی - نفتی و شبه‌دولتی حرکت می‌کند. این ریل حکمرانی اقتصادی پاسخگوی فشارهای فزاینده نیست و ناترازی‌های اقتصاد کلان را روزبه‌روز تشدید می‌کند.

او با بیان مثالی توضیح می‌دهد: فرض کنید خانواده‌ای تحت فشار بیرونی قرار دارد. اگر درون آن خانواده اتحاد و انسجام وجود داشته باشد، می‌تواند مقاومت کند. اما اگر اعضای خانواده درگیر مشکلات داخلی باشند، فشار بیرونی به سرعت آن را متلاشی می‌کند. اقتصاد ایران نیز چنین وضعیتی دارد؛ از بیرون حلقه فشار تحریمی تنگ‌تر می‌شود و از درون با مشکلات عدیده‌ای مانند ناکارآمدی، فساد، بروکراسی پیچیده و ضعف بهره‌وری مواجه است.

ضرورت تغییر ریل حکمرانی اقتصادی

این استاد دانشگاه راه‌حل را در تغییر ریل حکمرانی اقتصادی می‌داند و می‌افزاید: باید اقتصاد ایران به سمت رقابت‌پذیری، بهبود محیط کسب‌وکار و مشارکت واقعی بخش خصوصی حرکت کند. ما نیازمند اصلاحات نهادی و ساختاری هستیم؛ از اصلاح نظام تامین مالی گرفته تا کاهش رانت و فساد. در غیر این صورت، فشار تحریمی خارجی و ناترازی‌های داخلی می‌تواند شرایط اقتصادی کشور را به مراتب وخیم‌تر کند.

او تصریح می‌کند: اصلاحات ساختاری به نفع بخش خصوصی، تنها راه کاهش تبعات منفی تحریم‌هاست. در غیر این صورت، اقتصاد رانتی و نفتی ایران نمی‌تواند در برابر پروژه کلنگی‌سازی اقتصاد که توسط غرب طراحی شده، دوام بیاورد. شقاقی‌شهری در ادامه به بحران‌های درونی اقتصاد ایران اشاره می‌کند و می‌گوید: اگر اصلاحات اساسی انجام نشود، ناترازی‌های کلان در بخش انرژی، آب، فرونشست زمین، نظام بانکی و صندوق‌های بازنشستگی هر روز شدیدتر خواهد شد. امروز باید به عنوان یک هشدار جدی در نظر گرفته شود که تعلل بیشتر در اصلاحات داخلی، کشور را در معرض بحران‌های چندلایه قرار می‌دهد.

او درباره نقش هند در پروژه چابهار ادامه می‌دهد: هندی‌ها طی سال‌های گذشته همواره استراتژی تعلل و اتلاف زمان را در پیش گرفتند. قراردادها و توافقنامه‌ها روی کاغذ باقی ماند و اقدام ملموسی انجام نشد. به باور من، پشت پرده این رفتار، هماهنگی با امریکا بود تا توسعه چابهار به‌طور واقعی محقق نشود. امروز نیز با لغو رسمی معافیت، همان استراتژی پنهان کنار گذاشته شده و آشکارا حلقه تحریم‌ها علیه ایران تشدید می‌شود.

شقاقی‌شهری تاکید می‌کند: ما باید در برابر این فشارها، استراتژی فعالانه داشته باشیم. این استراتژی چیزی جز اصلاحات نهادی و ساختاری به نفع بخش خصوصی نیست. بدون این تغییر، اقتصاد ایران در برابر تشدید تحریم‌ها و حذف از مبادلات منطقه‌ای و جهانی تاب‌آوری نخواهد داشت.

او اعلام می‌کند: اکنون همه معافیت‌ها - از هند تا عراق و کشورهای شمالی - زیر سایه لغو و محدودیت قرار گرفته است. فشارها بر شرکای تجاری ایران هر روز بیشتر می‌شود. بنابراین اگر در داخل کشور، اصلاحات ساختاری آغاز نشود، اقتصاد ایران با موجی از فروپاشی تدریجی زیرساخت‌ها و تشدید فقر مواجه خواهد شد.

فشار تازه بر تجارت خارجی ایران

عباس آرگون، عضو اتاق بازرگانی ایران با اشاره به پایان اعتبار معافیت بندر چابهار از تحریم‌های امریکا به «اعتماد» می‌گوید: این تصمیم می‌تواند تبعات منفی قابل توجهی بر تجارت خارجی کشور داشته باشد.  او تاکید می‌کند: هر چه دامنه محدودیت‌ها بیشتر شود، فشارهای اقتصادی بر ایران افزایش پیدا می‌کند و شرایط همکاری با دنیا سخت‌تر می‌شود.

آرگون توضیح می‌دهد: در سال ۲۰۱۸، ایالات متحده امریکا معافیتی برای بندر چابهار صادر می‌کند. هدف این تصمیم کمک به بازسازی افغانستان و تسهیل تجارت منطقه‌ای با محوریت این بندر است. بر اساس این معافیت، برخی فعالیت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری در چابهار از دایره تحریم‌ها کنار گذاشته شد. این معافیت تا ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۵، یعنی هفتم مهرماه اعتبار دارد و اکنون خبر لغو آن منتشر شده است.

این عضو اتاق بازرگانی تاکید می‌کند: لغو معافیت به‌طور مستقیم بر فعالیت‌های تجاری ایران اثر می‌گذارد و با توجه به اینکه این بندر نقش مهمی در مسیر انتقال کالا به افغانستان و آسیای میانه دارد هر محدودیت تازه‌ای، به معنای کاهش توان ایران در بهره‌گیری از این ظرفیت‌هاست. تاثیر منفی تحریم‌ها بر روند تجارت غیرقابل انکار است. به باور او، تحریم‌ها نه‌تنها فرآیند صادرات و واردات را دشوارتر می‌کند، بلکه بر فضای روانی فعالان اقتصادی نیز فشار وارد می‌کند.

او یادآوری می‌کند: سال گذشته، قراردادی ۱۰ ساله میان ایران و هند برای توسعه و سرمایه‌گذاری در بندر چابهار امضا شده که بر اساس این قرارداد قرار است مسیر همکاری‌های راهبردی دو کشور را هموار کند، اما با لغو معافیت، سرنوشت این توافق در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته است.

آرگون توضیح می‌دهد: طرف هندی اکنون باید تصمیم بگیرد که در سایه بازگشت تحریم‌ها چگونه عمل کند. ادامه سرمایه‌گذاری در چنین شرایطی به معنای پذیرش ریسک بالاتر و تحمل فشارهای احتمالی امریکاست. این موضوع می‌تواند همکاری‌ها را كُند یا حتی متوقف کند.

به گفته آرگون، لغو معافیت بندر چابهار تنها یکی از حلقه‌های فشار اقتصادی بر ایران است. او تصریح می‌کند: امریکا در حوزه‌های نفتی، بانکی و سایر بخش‌های کلیدی هم مکانیسم‌های مختلفی برای اعمال فشار به کار می‌گیرد. سیاست کلی این کشور، فشار حداکثری بر اقتصاد ایران است تا توان رقابتی و توسعه‌ای ما کاهش پیدا کند. او اضافه می‌کند: هر قدر تحریم‌ها گسترده‌تر شود، هزینه مبادلات افزایش پیدا می‌کند و تجارت خارجی با موانع جدیدی روبه‌رو می‌شود.

آرگون می‌گوید: ما هرگز شاهد توقف کامل فعالیت‌ها نیستیم، اما حجم مبادلات کاهش پیدا می‌کند و بار منفی بیشتری بر اقتصاد ملی تحمیل می‌شود. این عضو اتاق بازرگانی اعلام می‌کند: چابهار نه‌تنها برای ایران، بلکه برای افغانستان و کشورهای آسیای میانه نیز اهمیت راهبردی دارد.

او تاکید می‌کند: این بندر می‌تواند کوتاه‌ترین مسیر دسترسی این کشورها به آب‌های آزاد باشد. محدودیت‌های تازه، این مسیر را با مانع روبه‌رو می‌کند و احتمالا هزینه‌های ترانزیت افزایش می‌یابد. آرگون می‌گوید: اگرچه فعالیت‌ها به صفر نمی‌رسد، اما رقابت‌پذیری ایران در حوزه ترانزیت منطقه‌ای تضعیف می‌شود و فرصت‌های اقتصادی از دست می‌رود.