آغوش گشوده حاکمان ایران به فرهنگ باستانی

فایننشال تایمز / ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۵

در شبی مهتابی، در میان ویرانه‌های پرسپولیس، نوای موسیقی طنین‌انداز شد؛ مقام‌های ایرانی، دیپلمات‌ها و مردم محلی به اجرای یک ارکستر ارمنی گوش می‌دادند که قطعات کلاسیک و سرود میهنی «ای ایران» را با همراهی گروه کُر ایرانی می‌نواخت.

برگزاری چنین رویدادهایی در ایران نادر بوده است؛ کشوری که جمهوری اسلامی شیعه در آن همواره رابطه‌ای پیچیده با موسیقی و بزرگداشت میراث پیشااسلامی داشته است. آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، که پیش‌تر از پرسپولیسِ ۲۵۰۰ ساله دیدار کرده، این پایتخت پیشین دودمان هخامنشی را هم «شاهکاری معماری» خوانده و هم مکانی که «فاقد معنویت است و نماد استبداد».

با این حال، حاکمان دین‌سالار ایران نه‌تنها به تحمل بلکه به سازماندهی چنین مراسمی روی آورده‌اند؛ بخشی از یک کارزار دلجویی برای ترویج میراث فرهنگی و تلاش برای جلب رضایت جمعیتی که از دشواری‌های اقتصادی و جنگ ویرانگر ۱۲ روزه با اسرائیل در ماه ژوئن دلسرد شده است.

مقام‌ها اجازه برگزاری کنسرت‌های خیابانی داده‌اند — با حضور مردان و زنانی که کنار هم می‌رقصند و آواز می‌خوانند — و فرهنگ ایرانی را با افزودن نمادهایی چون بنرها گرامی داشته‌اند.

مهدی پارسایی، معاون استاندار فارس (استانی که پرسپولیس در آن واقع است) درباره کنسرت اوایل ماه جاری گفت: «این ارکستر به ما یادآوری می‌کند که ایران کجا ایستاده و چه توانمندی‌هایی دارد. مردم ما حامل ارزش‌های عمیق تاریخی و فرهنگی هستند و [در زمان‌های دشوار] به این گنجینه‌ها پناه می‌برند.»

برخی ایرانیان افزایش فضا برای موسیقی، فرهنگ و ملی‌گرایی سکولار را در چارچوب یک حکومت دینیِ مبتنی بر ایدئولوژی اسلامی شیعی جشن گرفته‌اند. اما برخی دیگر، از جمله در فارس — زادگاه بخش زیادی از شکوه پیشااسلامی ایران — بدبین باقی مانده‌اند و این اقدامات را تاکتیکی برای ایجاد توهم عادی بودن زندگی می‌دانند.

قاسم، مغازه‌داری در شیراز (مرکز استان فارس)، گفت: «گرایش اخیر جمهوری اسلامی به ملی‌گرایی خوشایند است، اما می‌ترسم فقط یک تاکتیک باشد. این رژیم هرگز از ایدئولوژی‌اش کوتاه نیامده است. تاکتیک‌ها را تغییر می‌دهد، و تلاش برای آمیختن ملی‌گرایی ایرانی با ایدئولوژی دینی مأموریتی ناممکن به نظر می‌رسد.»

جمهوری اسلامی که با انقلاب ۱۹۷۹ به هزاران سال حکومت پادشاهی پایان داد، همواره نسبت به گذشته باستانی خود و میراث سکولار دودمان پهلوی در قرن بیستم — که موسیقی پاپ و آواز و رقص زنان را ترویج می‌کرد — احساس ناخشنودی داشته است. این رژیم همچنان رقص زنان و آواز تک‌خوانی آنان را ممنوع می‌داند.

مردم شیراز بیش از هر چیز درگیر دشواری‌های روزمره‌اند. گرچه شهر دو میلیون نفری آن‌ها از بدترین حملات اسرائیل در امان ماند، اما شهروندان نارضایتی عمیقی نسبت به مشکلات ناشی از تحریم‌های بین‌المللی و فقدان اصلاحات معنادار در عرصه اقتصادی و روابط خارجی ابراز کردند. زنی که در صف یک عطاری ایستاده بود گفت: «ما آرامش و صلح می‌خواهیم، اما چیزی که داریم جز فلاکت نیست.»

قطعی برق، زندگی روزمره را دشوارتر کرده است؛ در ماه‌های اخیر شیراز دست‌کم روزانه دو ساعت خاموشی را تجربه کرده که ناشی از کمبود انرژی و سرمایه‌گذاری مزمن ناکافی بوده است.

سارا، مغازه‌دار ۲۰ ساله پوشاک، از چالش‌های اداره کسب‌وکارش گفت: «قطع برق فروش را مختل می‌کند. هیچ‌کس نمی‌خواهد در تاریکی خرید کند.» او مانند بسیاری از جوانان ایرانی امید چندانی ندارد. «روزی رؤیای افتتاح بوتیک خودم را دارم، اما با چنین اقتصادی حفظ امید سخت است.»

با وجود آن‌که به دلیل تنش در روابط بین‌المللی تقریباً هیچ گردشگر خارجی به چشم نمی‌خورد، شمار بازدیدکنندگان داخلی رو به افزایش است؛ رشدی که از غرور ملی و علاقه به تاریخ باستانی ایران تغذیه می‌شود.

آمارهای رسمی نشان می‌دهد که در نوروز امسال، پنج مکان تاریخیِ پربازدید در ایران همگی در استان فارس قرار داشته‌اند؛ افزایشی ۳۰ درصدی نسبت به سال گذشته، که پرسپولیس در صدر مقاصد بوده است.

همچون دیگر مناطق، زنان در شیراز پس از جنگ با اسرائیل آزادی اجتماعی بیشتری یافته‌اند و بسیاری از آنان در ملأعام بدون حجاب — که معمولاً اجباری است — ظاهر می‌شوند.

یلدا، دانشجوی ۲۰ ساله باستان‌شناسی که همراه دوستانش کنار آرامگاه حافظ، شاعر قرن چهاردهم، نشسته بود، از نداشتن حجاب لذت می‌برد، اما نسبت به امکان تغییر واقعی دلسرد بود. او گفت: «چند بار به جمهوری اسلامی فرصت داده‌ایم؟ همیشه در اصلاح شکست خورده است.»

با این حال مشکلات یلدا از سیاست فراتر می‌رود: او که اهل شهر محافظه‌کار اهواز در جنوب است، افزود: «بزرگ‌ترین چالش من خانواده خودم هستند. میان آن‌ها و حکومت گرفتار شده‌ام.»

تلاش جمهوری اسلامی برای آغوش گشودن به میراث فرهنگی و ملی‌گرایی همچنین با مقاومت روبه‌رو شده است. قاسم روانبخش، نماینده تندرو مجلس، ماه جاری در صحن علنی گفت دولت اصلاح‌طلب مسعود پزشکیان به جای پرداختن به مشکلات اقتصادی بر «مسائل حاشیه‌ای همچون کنسرت‌های خیابانی برای خوشحال کردن مردم» تمرکز کرده است.

او گفت: «این شبیه بیماری است که درمان‌ناپذیر است و مجبور می‌شود به موسیقی گوش دهد تا دردش را فراموش کند.»

نادره رضایی، معاون برکنارشده وزارت ارشاد

در ردیف نخست کنسرت پرسپولیس، نادره رضایی، معاون وزیر فرهنگ و عالی‌ترین زن در بخش هنر، در میان مقام‌های مرد حضور داشت و توجه‌ها را جلب کرد.

اما روز بعد برکنار شد — که تصور می‌شود بخشی به دلیل تلاش او برای برگزاری کنسرت دیگری بوده است؛ این بار در میدان آزادی تهران با حضور همایون شجریان، مشهورترین خواننده ایران.

آن کنسرت که انتظار می‌رفت ده‌ها هزار نفر را جذب کند، ناگهان لغو شد. مقام‌ها علت را کمبود زمان برای سازماندهی چنین رویداد بزرگی عنوان کردند، اما تحلیلگران گفتند رژیم بیم آن داشت که این برنامه، که مردم می‌توانستند آن را فرصتی نادر برای رقصیدن در ملأعام تلقی کنند، به جشن ضدحکومتی بدل شود.

شجریان از آن‌که بزرگ‌ترین آرزویش برآورده نشد ابراز ناامیدی کرد. بسیاری از مردم نیز چنین احساسی داشتند.

دنیا، حسابدار ۳۸ ساله، گفت: «احساس می‌کنیم دائماً باید بجنگیم تا مقام‌ها وارد زندگی‌مان نشوند. این نظام از تغییر سر باز می‌زند و بهایش جوانی و آینده ماست.»