ابطحی: شاهد رنسانس اجتماعی هستیم

رویداد۲۴| کنسرت اخیر سیروان خسروی به خاطر فضا و جو متفاوتی که در ویدیو‌ها و عکس‌های منتشر شده، داشته، در فضای مجازی مورد توجه قرار گرفت و حواشی بسیاری ایجاد کرد. این رویداد با واکنش‌های مختلف از سوی گروه‌های داخلی و رسانه‌های خارجی فارسی زبان مواجه شد و تحلیل‌های متفاوتی درباره اهداف و پیامد‌های آن ارائه شد.

در تصاویر منتشر شده، شرکت‌کنندگان در کنسرت با پوشش اختیاری و در حال رقص و آواز دیده می‌شوند، این درحالی است که پیش از این در کنسرت‌های مشابه که استقبال زیادی از آنها می‌شد، چنین اتفاقی نادر بود. حساب کنسرت‌های کوچک و با جمعیت کمتر را می‌توان جدا کرد، اما در رویداد‌های بزرگ با جمعیت بسیار، این رویه سابقه نداشت؛ تجربه نشان داده در کنسرت‌های پیشین سیروان خسروی، حاضران معمولا از تذکر‌های مکرر خواننده و گروه برگزاری کننده انتقاد داشتند؛ لذا اکنون این سوال جدی مطرح شده که چه چیزی تغییر کرده است؟

فضای باز اجتماعی برای کاهش نارضایتی؟

قابل پیش بینی بود که تصاویر مربوط به این کنسرت، اعتراض تند برخی گروه‌ها و رسانه‌های رادیکال را به همراه داشته باشد و خواستار برخورد با برگزارکنندگان و حاضران شوند.

از سوی دیگر، رسانه‌های خارج از کشور و برخی تحلیلگران، این رویداد را در چارچوب سیاست‌های اجتماعی و سیاسی گسترده‌تر ارزیابی می‌کنند؛ برخی معتقدند که تصمیماتی مانند صدور دست و دل‌بازانه مجوز کنسرت‌ها، از جمله مجوز کنسرت رایگان شجریان _ که به دلیل کارشکنی‌های شهرداری اجرایی نشد_ می‌تواند به منزله تلاش حاکمیت برای ایجاد فضای بازتر اجتماعی و کاهش فشار و نارضایتی‌های عمومی پساجنگ باشد. این نگاه مدعی است که حاکمیت با اجازه دادن به فعالیت‌های فرهنگی محدود، می‌کوشد تنش‌های اجتماعی ناشی از مسائل اقتصادی، سیاسی و فرهنگی را کاهش دهد.

استناد این گروه به اظهارنظر عجیب علی‌اکبر ولایتی در هفته‌های اخیر است. ولایتی، مشاور ارشد رهبری با انتشار توئیتی در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «حفظ ‎انسجام ملی مورد تاکید مقام معظم رهبری می‌تواند شامل تغییر برخی رویکرد‌های اجتماعی حاکمیت و محور قراردادن ‎رضایت مردم بشود به گونه‌ای که برای آن‌ها ملموس باشد.»

ولایتی گفته بود «مردم خود را اثبات کردند و اکنون نوبت مسئولان است. شیوه‌های منقضی شده دیگر پاسخگوی جامعه پس از ‎جنگ نخواهد بود.»

برخی نیز این رویکرد را ادامه مسیر دولت پزشکیان در موضوع حجاب می‌دانند. دولت پزشکیان از ابتدای روی کار آمدن به وضوح از اجرای قانون جنجالی حجاب امتناع کرده و نشان داده که قائل به سخت‌گیری در این حوزه نیست. از این منظر، فضای بازتر کنسرت‌ها و مراسم فرهنگی می‌تواند تداوم رویکردی باشد که ترجیح می‌دهد محدودیت‌ها به شکل انعطاف‌پذیرتری اعمال شوند و فضای اجتماعی را تا حدی آرام نگه دارد.

تناقض در برخورد‌های حاکمیتی

همزمان با ایجاد فضای بازتر و شادتر در کنسرت‌ها، شاهد برخورد‌های شدید با کسب و کارها به دلایل مشابه هستیم. پلمب دائمی چند کافه به دلیل عدم رعایت حجاب شاهدی بر این مدعاست. این برخورد‌های سخت‌گیرانه گمانه هدفمند بودن آزادی‌های اخیر را به چالش می‌کشد و نشان می‌دهد که سیاست‌ها در حوزه فرهنگی و اجتماعی یکپارچه و بدون تناقض نیستند. در واقع، همزمانی باز بودن نسبی فضای کنسرت‌ها و سخت‌گیری‌های شدید در برخی کسب و کارها، نوعی تعادل نامتوازن را نمایان می‌کند که می‌تواند نشان‌دهنده سیاست‌های مرحله‌ای یا آزمون‌وخطای دولت در مدیریت جامعه باشد.

از نگاه جامعه‌شناسان و تحلیلگران فرهنگی، چنین رخداد‌هایی می‌تواند آینه‌ای از تغییرات تدریجی و محدود در فضای اجتماعی ایران باشد. تغییرات اجتماعی به کندی و با رعایت چارچوب‌های موجود رخ می‌دهد و هر گونه اقدام به باز کردن فضا بدون هماهنگی با نهاد‌های مختلف، با مقاومت مواجه خواهد شد. به این ترتیب، واکنش‌های دوگانه نسبت به کنسرت سیروان خسروی—از انتقاد شدید تا تحلیل‌های آرام‌بخش و مثبت—نمادی از پیچیدگی و حساسیت جامعه نسبت به تغییرات فرهنگی و اجتماعی است.

رویداد‌های اخیر نشان می‌دهد که مسائل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در ایران به شکل متقابل به هم مرتبط‌‌اند و هیچ اتفاقی صرفاً محدود به یک حوزه نمی‌ماند. کنسرت‌ها، سیاست‌های فرهنگی، برخورد با تخلفات و واکنش‌ها به آنها، همواره در بستری وسیع‌تر از هنر و سرگرمی جریان دارد و بازتاب آن به تحلیل‌های اجتماعی و سیاسی گسترده‌تر منجر می‌شود. ترکیب این رویکردها، یعنی آزادی‌های محدود در بعضی حوزه‌ها و سخت‌گیری در حوزه‌های دیگر، نشان‌دهنده پیچیدگی مدیریت اجتماعی در ایران و نوعی عقب نشینی حاکمیت در مقابل جامعه و تلاش برای حفظ تعادل میان خواست جامعه و چارچوب‌های قانونی و فرهنگی است.

از عرفی شدن بی‌حجابی تا رنسانس اجتماعی

محمدعلی ابطحی، فعال سیاسی اصلاح‌طلب و از مدیران اسبق وزارت ارشاد که با مساله مجوز برای رویدادهای فرهنگی نظیر کنسرت، بیگانه نیست، این وضعیت را یک «رنسانس اجتماعی» تلقی کرده و معتقد است که پدیده تازه‌ای نیست و فقط تازه فرصت بروز و ظهور پیدا کرده است. او در گفت‌و‌گو با رویداد۲۴ می‌گوید: «از نظر من این موضوع دو سو دارد. یک سو خواست‌ها و نیاز‌های جوانان در جامعه است که اگرچه تا به حال علنی نمی‌شد، اما برای نسل جوان غریبه نیست. مردم و جوانان همه تجربه‌ها مشابه داشته و این نوع رفتار‌ها را به خوبی می‌شناسند. در سوی دیگر، اما مجموعه‌هایی هستند که این رفتار‌های را ندیده‌اند یا می‌خواهند که نبینند و حتی با آن مبارزه می‌کنند».

وی با اشاره به اینکه انگیزه‌های گروه مخالف، عمدتا عقیدتی و بعضا سیاسی است، گفت: «این دو گروه اکنون با هم برخورد کرده‌اند و شرایط کنونی ناشی از این رویارویی است».

ابطحی در پاسخ به اینکه چه عاملی سبب شده رفتار‌هایی که برای مردم غریبه نیست، اما قبلا فرصت بروز و ظهور در جامعه را نداشته، اکنون به این شکل با واکنش روبه رو شود، می‌گوید: «مدتی است که شاهد عادی سازی این رفتار‌ها در جامعه هستیم. مهم‌ترین وجه از آن هم مساله حجاب است و شاهدیم که بی حجابی در حال عرفی شدن است. در این فرایند علنی شدن تلاطم‌ها زیاد می‌شود درست مثل شروع بی‌حجابی در جامعه، اکنون، اما در هر خیابانی زنان را بی‌حجاب می‌بینیم. درباره سایر رفتار‌ها اجتماعی نیز دوره تلاطم ها شروع شده است»

وی با تاکید بر اینکه این وضعیت را به صورت مثبت یا منفی ارزیابی نمی‌کند، گفت: «اتفاقی که در حال رخ دادن است از نظر من یک رنسانس اجتماعی است. این مسائل در جامعه وجود داشته و اکنون صرفا در فضای عمومی مشاهده می‌شود».

عقب نشینی مسئولان در مقابل خواست مردم؟

این فعال سیاسی اصلاح‌طلب درباره اینکه چرا بعد از این همه سال، حاکمیت اکنون به این رفتار‌های مستتر در جامعه اجازه بروز و ظهور داده است، گفت: «از نظر من این وضعیت مصداق اجازه دادن حاکمیت نیست. در واقع این وضعیت به حاکمیت تحمیل شده و ناگزیر به پذیرش آن است. این یک رنسانس است که زنان ایران رقم زدند».

وی در واکنش به اینکه آیا این شرایط را باید در راستای سهل‌گیری دولت پزشکیان و عدم اجرای قانون حجاب تفسیر کرد؟ گفت: «خیر، آقای پزشکیان اگر قانون حجاب را اجرا نکرد به این خاطر نیست که موافق بی‌حجابی باشد؛ او اجرا نکرد که در نتیجه تقابل با جامعه، وضعیت بدتر نشود. درباره سایر مسائل نیز اگر تقابل صورت بگیرد، وضعیت بدتر خواهد شد»

ابطحی می گوید معتقد نیست که این تقابل تمام می‌شود و اتفاق نظر رخ می‌دهد. او می گوید: مبانی نظام، ایدئولوژیک است و نباید توقع داشته باشیم که از این مبانی دست بردارد، زیرا این به معنی حذف حاکمیت خواهد بود.

وی افزود: «راهکار موجود_حاکمیت_ سکوت در مقابل خواست جامعه و حتی اعلام مخالفت در جهت حفظ برخی از هوداران است؛ اما برخورد جدی نباید صورت بگیرد، زیرا بر تقابل بین جامعه و حاکمیت افزوده خواهد شد».

ابطحی قائل به عقب‌نشینی مجموعه حاکمیت در موضوعات اجتماعی نیست، اما باور دارد که تقابل با خواست جامعه نیز راه به جایی نبرده و حتی شرایط را پیچیده و سخت‌تر می‌کند. با این حساب روند موجود پایان مشخصی ندارد و نباید منتظر اعلام یک توافق بین جامعه و حاکمیت بود، اما می‌توان منتظر سکوت بیشتر در مقابل خواست و رفتار‌های جوانان بود؛ سکوتی که می‌تواند چهره اجتماعی ایران را به‌تدریج دگرگون کند.