آیا ایران «جام زهر» صلح اجباری را سر خواهد ‌کشید؟

استیون ارلانگر / نیویورک تایمز / ۲۲ ژوئن ۲۰۲۵

در ژوئیه ۱۹۸۸، آیت‌الله روح‌الله خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی، در مواجهه با چشم‌اندازهای تاریک در جنگ خود با عراق تحت حمایت آمریکا، با اکراه تصمیم به پذیرش آتش‌بس و پایان دادن به درگیری گرفت.

او به ایرانیان گفت: «این مانند نوشیدن جام زهر است». اما بقای جمهوری اسلامی جوان به سرکشیدن آن بستگی داشت.

جانشین او به عنوان رهبر جمهوری اسلامی، آیت‌الله علی خامنه‌ای، اکنون با تصمیم مشابهی روبرو است. اما او با رهبری کشور از سال ۱۹۸۹ و بازسازی آن به عنوان یک قدرت منطقه‌ای و هسته‌ای، به هیچ وجه مشخص نیست که همین انتخاب را انجام دهد.

در ۸۶ سالگی، با ویرانی بسیاری از دستاوردهای زندگی‌اش در اطرافش، ممکن است «شهادت» را به تسلیمی که رئیس جمهور ترامپ و بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، از او می‌خواهند، ترجیح دهد.

اولین پاسخ ایران، مقاومت بود. وزارت امور خارجه در بیانیه‌ای اعلام کرد: «جمهوری اسلامی ایران مصمم است با تمام قوا و ابزارها از خاک، حاکمیت، امنیت و مردم ایران در برابر تجاوز جنایتکارانه ایالات متحده دفاع کند.»

ایران پیش از این، موشک‌های زیادی را به سمت اسرائیل شلیک کرده است. همانطور که هشدار داده است، ممکن است به برخی از ۴۰ هزار سرباز آمریکایی در منطقه نیز حمله کند.

آنچه حیاتی خواهد بود این است که آیا انتقام ایران طولانی خواهد شد یا خیر. اگر آیت‌الله خامنه‌ای به اندازه کافی تلاش کند تا مردم ایران را متقاعد کند که تسلیم نشده است، ممکن است تصمیم بگیرد که با ایالات متحده در مورد حل و فصل جنگ، وارد مذاکره شود.

گذشته از همه اینها، در ژانویه ۲۰۲۰، زمانی که آقای ترامپ دستور ترور سرلشکر قاسم سلیمانی، یک چهره کلیدی ایرانی را در دوره اول ریاست جمهوری خود با یک حمله پهپادی در عراق صادر کرد، ایران با موجی از حملات موشکی علیه نیروهای آمریکایی در عراق واکنش نشان داد. سپس از ترس جنگ گسترده‌تری که می‌توانست رژیم را تهدید کند، این حملات را متوقف کرد.

صنم وکیل، مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا در چتم هاوس، یک اندیشکده مستقر در لندن، گفت که ایران در صورت تمایل، واکنش‌های متنوعی دارد که هم نشان دهنده مقاومت و هم نشان دهنده خویشتنداری است. آیت‌الله خامنه‌ای می‌تواند خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای و اخراج بازرسان هسته‌ای از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که تأسیسات هسته‌ای ایران را زیر نظر داشته‌اند، تصویب کند. او می‌تواند پایگاه‌های آمریکایی در منطقه را که عمدتاً تخلیه شده‌اند، هدف قرار دهد و حوثی‌های یمن را برای از سرگیری حملات خود به کشتی‌های آمریکایی در دریای سرخ فعال کند.

خانم وکیل گفت: «این در واقع ترکیبی محتاطانه از گزینه‌هایی است که برای نشان دادن توانایی و جسارت ایران برای ایستادگی در برابر ترامپ طراحی شده است، اما همچنان سعی در جلوگیری از تشدید تنش‌های تمام‌عیار منطقه‌ای دارد.»

او گفت: «اگر خامنه‌ای از حمله به ایالات متحده طفره برود، این مسیر دیپلماسی را هموار می‌کند و به ترامپ نشان می‌دهد که قصد دارد تنش‌زدایی کند.»

وکیل گفت آقای ترامپ نیز با هشدار قبلی به ایران در مورد حملات و محدود کردن آنها به سه سایت اصلی هسته‌ای ایران ـــ حداقل تاکنون ـــ خویشتن‌داری خود را نشان داد. به عنوان مثال، حملات آمریکا اهداف سیاسی و پایگاه‌های نظامی را در امان نگه داشت.

اما آیت‌الله خامنه‌ای پس از خروج یکجانبه آقای ترامپ از توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ که ایران با دولت اوباما و سایر دولت‌ها امضا کرده بود، به سختی به او اعتماد دارد. خانم وکیل پرسید: «حتی اگر اکنون توافق جدیدی حاصل شود، آیا او می‌تواند به ترامپ اعتماد کند که تحریم‌ها را کاهش دهد و اطمینان حاصل کند که اسرائیل نیز با خود همراه خواهد کرد؟»

البته ایران می‌تواند کارهای بسیار بیشتری انجام دهد. می‌تواند تنگه هرمز را به روی کشتیرانی ببندد، اقدامی که می‌تواند با مسدود کردن ورود یا خروج تانکرهای نفتی از خلیج فارس، قیمت نفت را افزایش دهد. می‌تواند به زیرساخت‌های انرژی کشورهای خلیج فارس حمله کند، همانطور که در سال ۲۰۱۹ انجام داد. ایراه هم‌چنین یک برنامه جنگ سایبری پیچیده دارد که می‌تواند آن را فعال کند. و می‌تواند با القاعده برای ضربه زدن به منافع اسرائیل و آمریکا در منطقه و خارج از کشور، از پایگاه‌ها گرفته تا سفارتخانه‌ها، همکاری کند.

الی گرانمایه، متخصص ایران در شورای روابط خارجی اروپا ـــ یک اندیشکده ـــ گفت که ایران اقدامات بیشتری و تهاجمی‌تر انجام خواهد داد. او گفت: «ایران می‌دانست که این اتفاق در راه است و زنجیره‌ای از پاسخ‌ها را آماده کرده است» و بلافاصله حملات علیه اسرائیل را تشدید خواهد کرد.

او گفت، اما تلاش‌های آقای ترامپ برای تعیین خط قرمز در حال حاضر شکست خواهد خورد. خانم گرانمایه گفت که حملات علیه ایالات متحده «اکنون اجتناب‌ناپذیر است و سریع و چندلایه خواهد بود». «ایران می‌داند که نمی‌تواند در این جنگ پیروز شود ـــ اما می‌خواهد مطمئن شود که ایالات متحده و اسرائیل نیز شکست خواهند خورد.»

خیلی چیزها به ارزیابی خسارات وارده بستگی دارد که هنوز مشخص نیست. همچنین مشخص نیست که ذخایر عظیم اورانیوم غنی‌شده ایران که به گفته ارتش ایالات متحده برای ساخت تا ۱۰ کلاهک هسته‌ای با کمی غنی‌سازی بیشتر کفایت می‌کند، کجا هستند. بسیاری از تحلیلگران فرض می‌کنند که ایران آن را پراکنده کرده است، شاید جایی که بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نتوانند به آن دسترسی داشته باشند.

ولی نصر، استاد دانشکده مطالعات پیشرفته بین‌المللی جانز هاپکینز و نویسنده کتاب «استراتژی بزرگ ایران: یک تاریخ سیاسی»، گفت: آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز یکشنبه اعلام کرد که هیچ نشانه‌ای از نشت رادیواکتیو وجود ندارد، که اگر ذخایر اورانیوم مورد اصابت قرار می‌گرفت، چنین نمی‌شد. او گفت، این یکی از دلایلی است که ایالات متحده و اروپا باید تمام تلاش خود را برای نگه داشتن ایران در پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی انجام دهند تا جهان چشم و گوش خود را بر برنامه هسته‌ای ایران از دست ندهد.

از نظر آقای نصر، این درگیری تازه شروع شده است، نه پایان. او گفت، ایران «دوباره آماده جنگیدن خواهد بود.» او افزود: «هیچ حرکت بزرگی وجود ندارد که پس از آن همه چیز تغییر کند.»

او گفت، از همه مهم‌تر، «درس بزرگتر برای ایران این است که به بازدارندگی جدی نیاز دارد و بمب تنها چیزی است که کارساز خواهد بود.» آقای نصر گفت، موشک‌ها و نیروهای نیابتی ایران از آن محافظت نکردند. «حتی اگر آیت‌الله خامنه‌ای بمیرد، کشور آسیب‌پذیر نشان داده شده است و بازدارندگی هسته‌ای محتمل‌ترین پاسخ است.»

خانم گرانمایه با این گفته‌ها موافق است. او می‌گوید: «این طنز بزرگ است. اگرچه ترامپ به دنبال از بین بردن تهدید هسته‌ای از ایران بوده است، اما اکنون احتمال تبدیل شدن ایران به یک کشور هسته‌ای را بسیار بیشتر کرده است.» «و این می‌تواند به معنای آینده‌ای با ادامه بمباران‌ها و حملات متقابل ایران باشد.»

با این حال، خانم گرانمایه معتقد است که دیپلماسی بهترین راه برای همه طرف‌ها است. او گفت، پس از یک هفته خشونت در منطقه، «ممکن است دریچه‌ای برای تهران و واشنگتن وجود داشته باشد تا به خود بیایند.»

متیو کرونیگ از شورای آتلانتیک، یک اندیشکده، در این مورد تردید دارد. او در ایمیلی گفت با توجه به این همه آسیبی که به برنامه هسته‌ای پرهزینه‌شان وارد شده، «احتمالاً آنها [ایران] بازسازی نخواهند کرد.» ایران «میلیاردها دلار هزینه و دهه‌ها وقت صرف کرده است، فقط برای اینکه تحریم‌ها و جنگی ویرانگر را با قدرتمندترین کشور جهان به راه بیندازد. چرا باید آن نوار را دوباره پخش کرد؟»

او گفت اگر ایران بازسازی کند، ایالات متحده «می‌تواند دوباره به آنها حمله کند.»