خامنه‌ای جانشینان احتمالی خود را معرفی کرده است

فرناز فصیحی / نیویورک تایمز / ۲۱ ژوئن ۲۰۲۵

به گفته‌ی سه مقام ایرانی آشنا با طرح‌های اضطراری جنگی، در پی نگرانی از ترور، رهبر  جمهوری اسلامی اکنون عمدتاً از طریق یکی از دستیاران مورد اعتماد خود با فرماندهانش ارتباط می‌گیرد و ارتباطات الکترونیکی را به حال تعلیق درآورده تا شناسایی محل اختفایش دشوارتر شود.

آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر  جمهوری اسلامی، که در پناهگاهی مستقر شده است، در صورت کشته شدنِ فرماندهان ارشدش، مجموعه‌ای از جایگزین‌ها را در زنجیره فرماندهی نظامی خود مشخص کرده است.

و به گفته‌ی این مقامات، آیت‌الله خامنه‌ای در اقدامی کم‌سابقه حتی سه روحانی ارشد را نیز به عنوان نامزدهای جانشینی خود در صورت کشته‌شدنش معرفی کرده است — اقدامی که شاید روشن‌ترین نشانه از وضعیت پرمخاطره‌ای باشد که او و نظام سی‌وچندساله‌اش با آن روبه‌رو هستند.

آیت‌الله خامنه‌ای از زمان آغاز حملات غافلگیرانه اسرائیل در روز جمعه گذشته، مجموعه‌ای از اقدامات فوق‌العاده را برای حفظ جمهوری اسلامی به‌کار گرفته است.

با وجود گذشت تنها یک هفته، این حملات اسرائیل گسترده‌ترین تهاجم نظامی علیه ایران از زمان جنگ این کشور با عراق در دهه ۱۹۸۰ به‌شمار می‌آید و تأثیر آن بر پایتخت، تهران، به‌ویژه شدید بوده است. تنها در عرض چند روز، این حملات، شدت و تخریبی بیش از تمام حملات صدام حسین در طول هشت سال جنگ با ایران داشته‌اند.

به نظر می‌رسد ایران پس از شوک اولیه، به‌سرعت سازماندهی مجدد کرده و توانسته ضدحملات روزانه‌ای را علیه اسرائیل آغاز کند — از جمله حمله به یک بیمارستان، پالایشگاه نفت حیفا، اماکن مذهبی و خانه‌های مسکونی.

به گفته‌ی مقامات ایرانی که به دلیل ممنوعیت علنی‌کردن این اطلاعات، خواستار ناشناس‌ماندن شده‌اند، مقامات عالی‌رتبه جمهوری اسلامی در عین حال، در خفا برای سناریوهای گوناگونی آماده می‌شوند، به‌ویژه با توجه به شدت‌گرفتن جنگ و بررسی‌های دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، برای ورود احتمالی به میدان درگیری.

گرچه درک روندهای درونی ساختار قدرت ایران دشوار است، اما به گفته‌ی همین مقامات و برخی دیپلمات‌ها در ایران، زنجیره فرماندهی همچنان فعال به نظر می‌رسد و با وجود ضربه‌های سنگین، نشانه‌ای آشکار از نافرمانی یا اختلاف در میان نخبگان سیاسی دیده نمی‌شود.

آیت‌الله خامنه‌ای، ۸۶ ساله، به گفته‌ی این منابع، آگاه است که اسرائیل یا آمریکا ممکن است تلاش کنند او را ترور کنند — پایانی که او آن را شهادت تلقی می‌کند. با درنظر گرفتن این احتمال، رهبر ایران تصمیمی غیرمعمول گرفته و به مجلس خبرگان رهبری — نهادی متشکل از روحانیون مسئول تعیین رهبر — دستور داده تا در صورت مرگ او، از میان سه گزینه‌ای که معرفی کرده، به‌سرعت جانشین‌اش را انتخاب کنند.

در حالت عادی، روند انتخاب رهبر جدید ممکن است ماه‌ها طول بکشد و روحانیون از میان فهرست‌های متعدد خود دست به گزینش بزنند. اما در شرایط جنگی کنونی، به گفته مقامات، آیت‌الله خامنه‌ای خواستار انتقال سریع و منظم قدرت و حفظ میراث خود است.

ولی نصری، کارشناس امور ایران و استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه جانز هاپکینز می‌گوید: «اولویت نخست، حفظ نظام است. تمام این اقدامات حساب‌شده و واقع‌گرایانه‌اند.»

موضوع جانشینی همواره از حساس‌ترین و پرچالش‌ترین مسائل جمهوری اسلامی بوده که به‌ندرت به‌طور علنی مورد بحث قرار گرفته — و عمدتاً در سطح گمانه‌زنی و شایعات در محافل سیاسی و مذهبی باقی مانده است. رهبر ایران اختیارات بسیار گسترده‌ای دارد: او فرمانده کل نیروهای مسلح، و رئیس قوه قضائیه، قوه مقننه و قوه مجریه است. او همچنین به‌عنوان «ولی فقیه»، بالاترین مرجع نگهبانی از مذهب شیعه محسوب می‌شود.

به گفته‌ی مقامات، مجتبی خامنه‌ای، پسر آیت‌الله خامنه‌ای که خود روحانی است و ارتباط نزدیکی با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی دارد — و مدتی به‌عنوان یکی از گزینه‌های اصلی جانشینی مطرح بود — در میان نامزدهای معرفی‌شده نیست. ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور پیشین و محافظه‌کار ایران نیز که پیش‌تر یکی از گزینه‌های اصلی محسوب می‌شد، در سانحه سقوط بالگرد در سال ۲۰۲۴ کشته شد.

از آغاز جنگ تاکنون، آیت‌الله خامنه‌ای دو پیام ویدیویی ضبط‌شده برای مردم منتشر کرده است. این پیام‌ها در برابر پرده‌هایی قهوه‌ای‌رنگ و در کنار پرچم ایران ضبط شده‌اند. او در این پیام‌ها گفته است: «ملت ایران در برابر جنگ تحمیلی ایستادگی خواهد کرد» و وعده داده که تسلیم نخواهد شد.

ترس از نفوذ اسرائیل به درون ساختار امنیتی و اطلاعاتی نظام

در شرایط عادی، آیت‌الله خامنه‌ای در یک مجموعه بسیار حفاظت‌شده در مرکز تهران موسوم به «بیت رهبری» زندگی و کار می‌کند و به‌ندرت این محل را ترک می‌کند، مگر در مناسبت‌هایی خاص مانند سخنرانی‌های عمومی. مقامات بلندپایه و فرماندهان نظامی برای جلسات هفتگی به دیدار او می‌آیند و سخنرانی‌های عمومی‌اش نیز از همین محل برنامه‌ریزی و اجرا می‌شود.

عقب‌نشینی او به پناهگاه، نشان می‌دهد که تهران در جریان این جنگ با اسرائیل تا چه حد به‌شدت هدف قرار گرفته — جنگی که مقام‌های ایرانی می‌گویند در دو جبهه در حال جریان است.

یکی از این جبهه‌ها در آسمان است؛ جایی که حملات هوایی اسرائیل پایگاه‌های نظامی، تأسیسات هسته‌ای، زیرساخت‌های حیاتی انرژی، فرماندهان ارشد و دانشمندان هسته‌ای ایران را در آپارتمان‌هایشان در محله‌های فشرده مسکونی هدف قرار داده است. برخی از فرماندهان عالی‌رتبه ایران بدون مقدمه از بین رفته‌اند.

گروه‌های حقوق بشری در داخل و خارج از کشور می‌گویند صدها نفر کشته و هزاران نفر دیگر مجروح شده‌اند و بسیاری از غیرنظامیان در سراسر ایران جان باخته‌اند.

اما مقام‌های ایرانی می‌گویند که با جبهه دوم نیز مواجه‌اند: نفوذ مأموران مخفی و همکاران اسرائیل در سراسر خاک پهناور ایران، که با پهپاد به تأسیسات حساس نظامی و انرژی حمله می‌کنند. به گفته این مقامات، ترس از نفوذ اسرائیل به درون ساختار امنیتی و اطلاعاتی ایران، ساختار قدرت جمهوری اسلامی — حتی شخص آیت‌الله خامنه‌ای — را به‌شدت نگران کرده است.

مهدی محمدی، مشاور ارشد محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی، در یک فایل صوتی که تحلیل او از جنگ را شامل می‌شد، گفت: «واضح است که ما با یک رخنه‌ی گسترده‌ی امنیتی و اطلاعاتی مواجه شدیم؛ نمی‌توان این را انکار کرد. تمام فرماندهان ارشد ما ظرف یک ساعت ترور شدند.»

او همچنین گفت: «بزرگ‌ترین شکست ما این بود که متوجه نشدیم عوامل اسرائیل ماه‌ها برنامه‌ریزی کرده بودند تا قطعات موشک و پهپاد را وارد کشور کنند و حمله را تدارک ببینند.»

به گفته مقامات ایرانی، رهبری کشور اکنون بر سه نگرانی اساسی متمرکز است: تلاش برای ترور آیت‌الله خامنه‌ای؛ ورود احتمالی ایالات متحده به جنگ؛ و حملات بیشتر به زیرساخت‌های حیاتی ایران، از جمله نیروگاه‌های برق، پالایشگاه‌های نفت و گاز، و سدها.

اگر ایالات متحده وارد جنگ شود، مخاطرات به‌مراتب افزایش خواهد یافت. اسرائیل می‌گوید هدفش نابودی برنامه هسته‌ای ایران است، اما کارشناسان می‌گویند تنها ایالات متحده بمب‌افکن و بمب عظیم ۳۰ هزار پوندی‌ای را در اختیار دارد که ممکن است بتواند به اعماق کوهی نفوذ کند که تأسیسات حساس غنی‌سازی اورانیوم ایران در فردو در آن قرار دارد.

ایران تهدید کرده در پاسخ به ورود آمریکا، به اهداف آمریکایی در منطقه حمله خواهد کرد، اما این اقدام ممکن است جنگ را گسترش دهد و تبعات ویرانگر بیشتری برای ایران و دشمنانش داشته باشد.

قطع ارتباط ایران با دنیای خارج

ترس از ترور و نفوذ عوامل بیگانه در ساختار حکومتی ایران تا آنجا گسترش یافته که وزارت اطلاعات مجموعه‌ای از پروتکل‌های امنیتی جدید صادر کرده و از مقامات خواسته است از استفاده از تلفن همراه یا هرگونه دستگاه الکترونیکی برای برقراری ارتباط خودداری کنند. به گفته دو مقام ایرانی، وزارت اطلاعات همچنین دستور داده که همه مقامات ارشد دولتی و فرماندهان نظامی در زیرزمین مستقر شوند.

تقریباً هر روز، وزارت اطلاعات یا نیروهای مسلح دستورالعمل‌هایی برای مردم صادر می‌کنند تا افراد و خودروهای مشکوک را گزارش دهند و از عکاسی و فیلم‌برداری از حملات به اماکن حساس خودداری کنند.

ارتباط ایران با دنیای خارج نیز تقریباً به‌طور کامل قطع شده است. اینترنت تقریباً به‌طور کامل خاموش است و تماس‌های بین‌المللی ورودی مسدود شده‌اند. وزارت ارتباطات در بیانیه‌ای اعلام کرده که این اقدامات به‌منظور شناسایی عوامل دشمن در داخل کشور و مختل‌کردن توان آن‌ها برای اجرای حملات انجام شده است.

علی احمدی‌نیا، مدیر ارتباطات دفتر ریاست‌جمهوری مسعود پزشکیان، گفت: «نهادهای امنیتی به این نتیجه رسیده‌اند که در این برهه حساس، از اینترنت برای آسیب‌زدن به جان و معیشت مردم سوءاستفاده می‌شود. ما با قطع اینترنت، در حال حفاظت از امنیت کشورمان هستیم.»

روز جمعه، شورای عالی امنیت ملی گامی فراتر نهاد و اعلام کرد هر فردی که با دشمن همکاری دارد باید تا پایان روز یکشنبه خود را به مقامات معرفی کرده، تجهیزات نظامی خود را تحویل دهد و «به آغوش مردم بازگردد». شورا هشدار داد هر کسی که پس از پایان این مهلت، در حال همکاری با دشمن شناسایی شود، با مجازات اعدام روبه‌رو خواهد شد.

پس از دستور اسرائیل به تخلیه چند منطقه پرجمعیت، تهران تا حد زیادی خالی شده است. ویدیوهایی که از شهر منتشر شده، بزرگراه‌ها و خیابان‌هایی خلوت را نشان می‌دهد که معمولاً از ترافیک سنگین رنج می‌برند. در گفت‌وگوهایی با ساکنان تهران که همچنان در شهر مانده‌اند، گفته شد که نیروهای امنیتی در همه بزرگراه‌ها، جاده‌های فرعی و مبادی ورودی و خروجی شهر ایست‌های بازرسی برپا کرده‌اند و به‌صورت موردی خودروها را تفتیش می‌کنند.

موج ملی‌گرایی در میان بسیاری از ایرانیان

محمدعلی ابطحی، سیاستمدار اصلاح‌طلب و معاون پیشین رئیس‌جمهور، در گفت‌وگویی تلفنی از تهران گفت که اسرائیل واکنش ایرانیان به جنگ را اشتباه محاسبه کرده است. به گفته ابطحی، جناح‌های سیاسیِ عمیقاً متخاصم در ایران اکنون پشت سر رهبر ایستاده‌اند و تمرکز کشور را بر دفاع از خود در برابر تهدیدی خارجی قرار داده‌اند.

ابطحی گفت: «این جنگ شکاف‌هایی را که با یکدیگر و با افکار عمومی داشتیم، نرم‌تر کرده است.»

حملات اسرائیل موجی از ملی‌گرایی را در میان بسیاری از ایرانیان در داخل و خارج کشور، حتی در میان منتقدان سرسخت حکومت، برانگیخته است. این همبستگی عمومی در سیل پیام‌های شبکه‌های اجتماعی و بیانیه‌های فعالان برجسته حقوق بشر و سیاسی، پزشکان، ورزشکاران ملی، هنرمندان و چهره‌های مشهور تجلی یافته است. سعید عزت‌اللهی، بازیکن تیم ملی فوتبال ایران، در شبکه‌های اجتماعی نوشت: «مثل اعضای یک خانواده، ممکن است همیشه با هم توافق نداشته باشیم، اما خاک ایران خط قرمز ماست.»

به گزارش رسانه‌های ایران و ویدیوهای منتشرشده در فضای مجازی، هتل‌ها، مهمانسراها و تالارهای عروسی درهای خود را به رایگان به روی آوارگان گریخته از تهران گشوده‌اند. روان‌شناسان در صفحات اجتماعی خود، جلسات درمانی رایگان مجازی ارائه می‌دهند. سوپرمارکت‌ها تخفیف می‌دهند و به گفته کاربران فضای مجازی، در نانوایی‌ها مردم داوطلبانه خرید خود را به یک قرص نان محدود کرده‌اند تا نوبت به همه برسد. داوطلبان نیز خدماتی چون خرید روزانه یا سرکشی به سالمندان و معلولان را انجام می‌دهند.

رضا، بازرگان ۴۲ ساله‌ای که به همراه خانواده‌اش به نزدیکی دریای خزر پناه برده، در گفت‌وگویی تلفنی گفت: «ما شاهد اتحاد زیبایی در میان مردم‌مان هستیم.» او که فقط از نام کوچک خود استفاده کرد تا از نظارت دولتی دور بماند، افزود: «توصیف این فضا دشوار است. می‌ترسیم، اما به یکدیگر مهر و همدلی می‌دهیم. ما کنار هم هستیم. این یک حمله به کشور ماست، به ایران.»

نرگس محمدی، برنده جایزه صلح نوبل و برجسته‌ترین فعال حقوق بشر ایران، که سال‌ها عمر خود را در زندان و بیرون از آن صرف تلاش برای دگرگونی دموکراتیک در ایران کرده است، حتی او نیز درباره حمله به کشور هشدار داد. او این هفته به بی‌بی‌سی گفت: «دموکراسی از مسیر خشونت و جنگ حاصل نمی‌شود.»

—-
* فرناز فصیحی رئیس دفتر سازمان ملل در نیویورک تایمز است و گزارش‌های مربوط به این سازمان را پوشش می‌دهد. او همچنین خبرنگار حوزه ایران است و ۱۵ سال است درباره درگیری‌های خاورمیانه می‌نویسد.