تأثیر ویرانگر جنگ و تحریم‌ها بر اقتصاد سوریه

دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، اعلام کرده است که تحریم‌های دیرپایی را که سوریه را در دوران ریاست‌جمهوری برکنار‌شده بشار اسد از نظام مالی جهانی جدا کرده بود، لغو خواهد کرد.

اتحادیه اروپا و بریتانیا پیش‌تر برخی از تحریم‌های خود را برداشته‌اند، اما اگر واشنگتن اکنون اقدام به لغو کامل تحریم‌ها کند، زمینه را برای پیروی دیگر کشورها نیز فراهم خواهد کرد.

این گزارش مروری است بر وضعیت فعلی اقتصاد سوریه و این‌که چگونه ۱۴ سال جنگ داخلی – که با سقوط اسد در دسامبر پایان یافت – تجارت و امور مالی دولت را دگرگون کرده است.

وضعیت کنونی اقتصاد سوریه چگونه است؟

بانک جهانی برآورد می‌کند که ارزش اقتصاد سوریه در حال حاضر حدود ۲۱ میلیارد دلار است – رقمی که تقریباً برابر با اقتصاد کشورهای آلبانی و ارمنستان است، با این تفاوت که هر دو کشور بیش از ۲۰ میلیون نفر جمعیت کمتری نسبت به سوریه دارند.

بر اساس داده‌های رسمی سوریه، اندازه اقتصاد این کشور بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۲ به کمتر از نصف کاهش یافته است. بانک جهانی بر این باور است که حتی این میزان کاهش نیز احتمالاً کمتر از واقعیت است، چرا که انتشار نور در شب – که شاخصی غیرمستقیم برای فعالیت اقتصادی کلی محسوب می‌شود – کاهش بسیار شدیدتری را، به میزان ۸۳ درصد بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۴، نشان می‌دهد.

در سال ۲۰۱۸، سوریه به عنوان یک کشور کم‌درآمد طبقه‌بندی شد و طبق گزارش‌های آژانس‌های سازمان ملل، بیش از ۹۰ درصد از جمعیت نزدیک به ۲۵ میلیون نفری آن زیر خط فقر زندگی می‌کنند.

بر اساس آمار رسمی، تولید ناخالص داخلی سوریه بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۱، به میزان ۵۴ درصد کاهش یافته است. با این حال، تأثیر واقعی جنگ احتمالاً بسیار فراتر بوده و بر اساس شاخص نور شبانه، خسارت اقتصادی شدیدتر ارزیابی شده است.

چه بر سر پول ملی سوریه آمده است؟

بحران اقتصادی سوریه در سال ۲۰۱۹ وخیم‌تر شد، زمانی که کشور همسایه‌اش لبنان – که روابط مالی و اقتصادی گسترده‌ای با سوریه دارد – نیز وارد بحران شد. پس از آن، دولت دمشق مجموعه‌ای از نرخ‌های مختلف ارز را برای معاملات گوناگون معرفی کرد تا از ذخایر محدود ارز خارجی محافظت کند.

پس از روی کار آمدن دولت جدید در ماه دسامبر، بانک مرکزی سوریه وعده داد که یک نرخ ارز رسمی و یکپارچه برای لیره سوریه اعمال خواهد کرد.

همچنین خانم میسا صبرین به عنوان رئیس بانک مرکزی منصوب شد – اقدامی که او را به نخستین زنی تبدیل کرد که در بیش از ۷۰ سال تاریخ این نهاد، ریاست آن را بر عهده گرفته است.

روز چهارشنبه، نرخ رسمی ارز ۱۱٬۰۶۵ لیره در برابر هر دلار اعلام شد. این در حالی است که در بازار آزاد، نرخ ارز در حوالی زمان سقوط اسد به حدود ۲۲٬۰۰۰ لیره در برابر دلار رسیده بود؛ در حالی که در مارس ۲۰۱۱، زمانی که جنگ داخلی آغاز شد، نرخ رسمی تنها ۴۷ لیره در برابر دلار بود.

بدهی سوریه چقدر است؟

دولت اعلام کرده است که بدهی‌های خود را بین ۲۰ تا ۲۳ میلیارد دلار تخمین می‌زند که عمدتاً شامل وام‌های دوجانبه می‌شود. با این حال، این رقم می‌تواند بسیار بیشتر باشد، چرا که ممکن است سوریه با مطالباتی از سوی ایران و روسیه به ارزش ۳۰ تا ۵۰ میلیارد دلار نیز مواجه شود.

برخی از برجسته‌ترین وکلای حقوق بدهی حاکمیتی می‌گویند این تعهدات دوران اسد می‌تواند به عنوان «بدهی نامشروع جنگ» (Odious Debt) لغو شود – یعنی بدهی‌هایی که بدون رضایت مردم سوریه و یا بدون سودرسانی به آنان ایجاد شده‌اند، چرا که بخش عمده‌ای از آن صرف تأمین تسلیحات برای دولت اسد شده است.

یک گزارش اخیر از مؤسسه پترسون نیز خاطرنشان می‌کند که لازم است ترکیب بدهکاران سوری – اعم از دولت، بانک مرکزی، شرکت‌های دولتی یا نهادهای تجاری – مشخص شود، چرا که انواع مختلف بدهی ممکن است نیاز به برخوردهای متفاوتی در روند بازسازی و ساختاردهی مجدد داشته باشند.

ذخایر بانک مرکزی چقدر است؟

به گفته منابعی که پیشتر با خبرگزاری رویترز گفت‌وگو کرده‌اند، بانک مرکزی سوریه تنها حدود ۲۰۰ میلیون دلار ذخایر ارزی نقدی در اختیار دارد؛ رقمی که کاهش چشمگیری نسبت به ۱۸.۵ میلیارد دلاری است که صندوق بین‌المللی پول پیش از آغاز جنگ داخلی برای سوریه برآورد کرده بود.

این بانک همچنین نزدیک به ۲۶ تن طلا در اختیار دارد که با قیمت‌های فعلی بازار، ارزشی بیش از ۲.۶ میلیارد دلار دارد.

دولت جدید اعلام کرده است که انتظار دارد تا ۴۰۰ میلیون دلار از دارایی‌های مسدودشده خود را بازگرداند تا از آن برای تأمین مالی اصلاحات استفاده کند؛ از جمله افزایش‌های اخیر در حقوق برخی از کارکنان بخش دولتی.

در دوران حکومت اسد، کشورهای غربی این دارایی‌ها را مسدود کردند، اما ارزش دقیق و محل نگهداری آن‌ها در حال حاضر و نیز زمان‌بندی بازگشت احتمالی‌شان همچنان نامشخص است.

سوئیس اعلام کرده است که حدود ۹۹ میلیون فرانک سوئیس (معادل ۱۱۸ میلیون دلار) از این دارایی‌ها در بانک‌های این کشور نگهداری می‌شود. همچنین، خبرنامه تخصصی Syria Report برآورد کرده است که حدود ۱۶۳ میلیون پوند (معادل ۲۱۷ میلیون دلار) از دارایی‌های سوریه در بریتانیا قرار دارد.

جنگ و تحریم‌ها چه تأثیری بر تجارت و اقتصاد داشته‌اند؟

کاهش شدید درآمدهای نفتی و گردشگری، صادرات سوریه را از ۱۸.۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۰ به ۱.۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ رسانده است (بر اساس گزارش بانک جهانی).

فشار بر منابع مالی دولت موجب شد که به گفته کارشناسان، دولت برای تأمین هزینه برخی از واردات کلیدی، به پول حاصل از فروش غیرقانونی نوعی ماده روان‌گردان اعتیادآور به نام کپتاگون و یا از طریق قاچاق سوخت متوسل شود.

تولید کپتاگون به باارزش‌ترین بخش اقتصادی سوریه تبدیل شد؛ به‌طوری‌که بانک جهانی سال گذشته ارزش کل بازار این ماده مخدر منشأگرفته از سوریه را تا ۵.۶ میلیارد دلار برآورد کرد.

در اثر جنگ، صادرات سوریه از ۸.۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۰ به حدود ۱ میلیارد دلار کاهش یافته است.

چالش‌های حوزه انرژی چیست؟

در سال ۲۰۱۰، سوریه روزانه ۳۸۰ هزار بشکه نفت صادر می‌کرد. این منبع درآمدی تقریباً به طور کامل پس از آغاز جنگ داخلی در سال ۲۰۱۱ از میان رفت. گروه‌های مختلف – از جمله داعش و نیروهای کرد – کنترل میادین نفتی را به دست گرفتند. نیروهای کرد با شرکت‌های آمریکایی قراردادهایی بستند، اما تحریم‌ها صادرات قانونی دیگر را دشوار کرد.

از دست دادن این درآمد، سوریه را به واردات انرژی وابسته کرد – عمدتاً از سوی متحدانش، روسیه و ایران. ریچل زیمبا، مشاور ارشد در زمینه تحریم‌ها در شرکت مشاوره ریسک Horizon Engage، گفته است که سوریه ماهانه بین ۱ تا ۳ میلیون بشکه سوخت از ایران دریافت می‌کرد، اما این روند در اواخر دسامبر، با عقب‌نشینی تهران، متوقف شد.

بخش کشاورزی چقدر آسیب دیده است؟

جنگ و خشکسالی باعث کاهش تعداد کشاورزان، تخریب سیستم‌های آبیاری و کاهش دسترسی به بذر و کود شده است.

تولید کشاورزی در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ به پایین‌ترین سطح خود رسید، به‌طوری‌که تنها تولید گندم به یک‌چهارم میزان سالانه پیش از جنگ – حدود چهار میلیون تن – کاهش یافت.

سوریه سالانه حدود یک میلیون تن غله از روسیه وارد می‌کرد. این روند با تغییر دولت متوقف شد، اما از ماه گذشته دوباره از سر گرفته شده است.

اوکراین نیز اعلام آمادگی کرده است که گندم به سوریه صادر کند، اما مشخص نیست که سوریه چگونه می‌تواند هزینه آن را پرداخت کند.

دسترسی محدود به بذر و کود، تولید کشاورزی را تا سال ۲۰۲۲ به یک‌چهارم سطح پیش از جنگ کاهش داد.

نرخ تبدیل ارز برای محاسبات:
هر دلار = ۰.۷۹۳۱ پوند
هر دلار = ۰.۸۳۸۷ فرانک سوئیس

کارین استروهکر، لیبی جورج و مارک جونز / خبرگزاری رویترز / ۱۴ مه ۲۰۲۵