حجم تجارت عربستان و چین ۷ برابر تهران با پکن

اقتصاد۲۴: هنگامی که نمایندگان مجلس در صحن بهارستان با لحنی تند دربارهٔ مراودات ایران با چین و روسیه جدل می‌کنند، پشت این جنجال‌ها عدد‌هایی پنهان‌اند که دست‌کم برای ایران چندان به نفع نیستند.

پس از ماه‌ها تبلیغ و تاکید بر نگاه به شرق از سوی برخی چهره‌های سیاسی، در ظاهر، تجارت رسمی ایران و چین گسترده و پررونق به نظر می‌رسد. اما اگر تخفیف‌های سنگین نفتی، مسیر‌های خاص دور زدن تحریم‌ها و مقایسه با سطح مبادلات دیگر کشور‌های منطقه را در نظر بگیریم، واقعیت چهره‌ای دیگر نشان می‌دهد: ایران از چین کالا وارد می‌کند، نفت را با قیمت پایین می‌فروشد و سهم واقعی‌اش در این رابطه بسیار کوچک‌تر از آن است که شعار اتحاد راهبردی وانمود می‌کند.

حجم تجارت و روند مراودات ایران و چین

سازمان‌های رسمی ایران گزارش داده‌اند که تجارت غیرنفتی ایران با چین در سال منتهی به ۲۰ اسفند ۱۴۰۳ (۲۰ مارس ۲۰۲۵) به حدود ۳۴٫۱ میلیارد دلار رسیده و از این مقدار صادرات غیرنفتی ایران به چین ۱۴٫۸ میلیارد دلار و واردات ایران از چین ۱۹٫۳ میلیارد دلار بوده است.در سال ۲۰۲۴، آمار «صادرات چین به ایران» ثبت شده از سوی COMTRADE حدود ۸٫۹۵ میلیارد دلار بوده و «واردات چین از ایران» در سال ۲۰۲۴ حدود ۴٫۴۴ میلیارد دلار بوده است.

هم چنین در حوزه نفت، تحلیل‌ها نشان می‌دهند که چین در نیمهٔ نخست ۲۰۲۵ به‌طور متوسط حدود ۱٫۳۸ میلیون بشکه در روز نفت از ایران وارد کرده (۱۳٫۶٪ از واردات کل نفت چین) و این نفت با تخفیف حدود ۷-۸ دلار به ازای هر بشکه پایین‌تر از قیمت جهانی به چین واگذار شده است (البته این رقم در آخرین گزارش رویترز در هر بشکه به ۱۰ دلار نیز رسیده است).

همچنین گزارش‌های مستقل می‌گویند که ایران بیش از ۸۰٪ از صادرات نفتی خود را اخیراً به چین ارسال کرده، آن هم درحالی‌که سهم چین از بازار نفت ایران با رقبای منطقه‌ای قابل قیاس نیست و این روند منجر به وابستگی یک طرفه ایران به چین می شود.

تخفیف‌های کلان نفتی و برندهٔ اول

از سوی دیگر در حالی که ایران تحت فشار تحریم‌ها برای حفظ جریان صادرات نفتی‌اش ناگزیر به تخفیف شدید بوده، طرف چین از این موقعیت استفاده کرده است. برای نمونه، در گزارش رویترز آمده که تخفیف نفت ایران به چین «حدود ۷-۸ دلار در هر بشکه» نسبت به قیمت نفت مشابه بازار بوده است.

در یک نقل‌قول از مؤسسهٔ Foundation for Defense of Democracies آمده که «پکن رقم واقعی نفت ایران را کمتر از رقم واقعی گزارش می‌کند، ولی تحلیلگران مستقل تخمین می‌زنند که ایران مجبور شده که نفت خود را با تخفیف به چین بفروشد تا راه ورود پیدا کند». بنابراین، ایران نه فقط فروشندهٔ مادهٔ خام است، بلکه در موقعیت چانه‌زنی ضعیف قرار گرفته است: خریدارِ چینی نیز با قدرت انتخاب بیشتر، تخفیف می‌گیرد و ایران ناگزیر است برای حفظ بازار تحریمی‌اش انعطاف به خرج دهد.

مقایسه مراودات تجاری با کشور‌های عربی و ترکیه در برابر ایران

چنان چه که اگر بدانیم که در خلیج فارس و منطقه، کشور‌های عربی چگونه با چین تجارت می‌کنند و حتی سهم نفت‌شان چقدر بالاست، تصویر برای ایران روشن‌تر می‌شود. برای مثال، بین ایران و چین در سال منتهی به مارس ۲۰۲۵، تجارت غیرنفتی حدود ۳۴٫۱ میلیارد دلار بوده است. اما بین عربستان سعودی و چین در سال ۲۰۲۴، مجموع تجارت دوجانبه حدود ۱۰۷ میلیارد دلار گزارش شده است.

واردات چین از عربستان در سال ۲۰۲۴ حدود ۵۷٫۵۳ میلیارد دلار بوده است. صادرات چین به عربستان نیز در همان سال حدود ۵۰٫۰۵ میلیارد دلار بوده است.

در همین حال، تجارت چین با کشور‌های عربی به‌طور کلی در سال ۲۰۲۴ حدود ۴۰۷ میلیارد دلار بوده است (صادرات چین ۲۰۶ میلیارد دلار و واردات از کشور‌های عربی ۲۰۱ میلیارد دلار)؛ این یعنی عربستان (و کشور‌های عربی) سهمی بسیار بزرگ‌تر از ایران در سازوکار تجارت با چین داشته‌اند.

مقایسه‌ای میان وضعیت ایران و کشور‌های همسایه

این اعداد نشان می‌دهد که در واقع سهم ایران از تجارت خارجی با چین در مقابل مراودات مالی با عربستان تقریبا یک سوم کمتر است. حجم تجارت غیرنفتی ایران و چین حدود ۳۴٫۱ میلیارد دلار است، در حالی که عربستان با چین حدود ۱۰۷ میلیارد دلار تجارت داشته است. چین واردکننده نفت ایران با تخفیف شدید است، اما چین از عربستان، نفت را عمدتاً با سهم بزرگ‌تر و شرایط بهتر وارد کرده است (۵۷٫۵ میلیارد دلار واردات نفت عربستان توسط چین در ۲۰۲۴)؛ بنابراین چین سطح متفاوتی از قدرت چانه‌زنی در مقابل عربستان دارد.

نتیجه اینکه ایران در «سبد تجارت با چین» نقش بسیار ضعیف‌تری نسبت به عربستان (و عملاً کشور‌های عربی) دارد. این یعنی رابطهٔ «استراتژیک» برای ایران واقعاً به شکل متوازن نیست. این تفاوت بزرگ در حجم و ساختار تجارت، نشان می‌دهد که ایران نه تنها در مقایسه با رقبای منطقه‌ای‌اش ضعیف است، بلکه «بازیگر اصلی» این رابطه نیست؛ بازیگر اصلی چین است که از موقعیت ایران بهره می‌برد.

مساله نیز تنها عربستان نیست، کافی است نگاهی به حجم معاملات و بازرگانی دیگر کشورها با چین کنیم تا با شگفتی بیشتر مواجه شویم:

ایران–چین ( ۲۰۲۴): ۱۳٫۳۷ میلیارد دلار.
چین–عربستان (۲۰۲۴): ۱۰۷–۱۰۷٫۵ میلیارد دلار.
چین–امارات (۲۰۲۴): ۱۰۱٫۸ میلیارد دلار.
چین–عراق (۲۰۲۴): ۵۴ میلیارد دلار.
چین–قطر (۲۰۲۴): ۲۴٫۲۲ میلیارد دلار.
چین–ترکیه (۲۰۲۴): ۴۱–۴۲ میلیارد دلار (صادرات چین ۳۸٫۱ + صادرات ترکیه ۳٫۴).
تخفیف نفت ایران به چین (پاییز ۲۰۲۵): ۶ تا ۱۰ دلار در هر بشکه

مناقشات سیاسی داخل کشور بر سر منافع چین

اما  در هفته‌های اخیر، در جلسات علنی مجلس شورای اسلامی، پرسش‌هایی مطرح شد و نمایندگان با صراحت گفته‌اند که «قرارداد ۲۵ ساله با چین» و حجم نفت فروخته شده زیر قیمت، به جای اینکه به نفع ایران باشد، به ابزاری برای چین تبدیل شده است. برخی نمایندگان گفته‌اند که «ایران سهم واقعی‌اش را نمی‌گیرد» و «تخفیف نفت ایران به شکل غیربرابر ادامه دارد».

همچنین یکی از نمایندگان اعلام کرد: «ما نفت‌مان را در شرایط تحریمی می‌فروشیم، تخفیف می‌دهیم، اما کالا و واردات‌مان از چین دارد رشد می‌کند؛ این یعنی ما بازیگر نیستیم، تأمین‌کننده هستیم.»

این بازتاب روشن نابرابری سازمان‌یافته در رابطه تجاری میان ایران و چین است. در مقابل، وزارت امور خارجه و دستگاه‌های اقتصادی ایران، اما عنوان کرده‌اند که «رابطه با چین در شرایط تحریمی فرصت است» و «اگر قرارداد ۲۵ سالۀ راهبردی نبود، ممکن بود صادرات نفت ایران به چین کاهش یابد».

اما این توضیح هنوز نتوانسته همهٔ نمایندگان و کارشناسان را متقاعد کند؛ چرا که نگرانی در مورد «وابستگی اقتصادی» و «سهم پایین ارزش افزوده» همچنان وجود دارد.

تحلیل انتقادی و راهکار‌های موجود برای طرفین

مساله اینجاست که اکنون ایران با وجود حجم قابل‌توجهی از صادرات نفت به چین، نقش تأمین‌کنندهٔ اولیهٔ نفت ارزان‌شده را دارد؛ نه شریک صنعتی و بلندمدت. چین با در اختیار داشتن گزینه‌های بیشتر، نفت ایران را با تخفیف می‌خرد (۷-۸ دلار تخفیف در هر بشکه که بنا به آخرین گزارش رویترز در مهرماه سال جاری به ۱۰ دلار رسیده است) و در مقایسه با عربستان که تجارتش با چین ۱۰۷ میلیارد دلار در ۲۰۲۴ بوده، ایران سهم بسیار کوچکی دارد.
همین روند می‌تواند منجر به «وابستگی» ایران شود؛ اکنون نیز ایران در موضعی قرار گرفته که مجبور است برای حفظ بازار و تولید ارزی، شرایط را بپذیرد و چون چین شریک بزرگی برای ایران نیست، تهران نمی‌تواند خواست‌هایش را به همان اندازه تحمیل کند.

از پیامد‌های این روند می‌توان به صورت تیتروار به موارد زیر اشاره کرد:

- کاهش قدرت چانه‌زنی ایران در تجارت بین‌المللی
- کاهش تنوع بازار و افزایش ریسک اقتصادی و سیاسی برای ایران، به‌ویژه در شرایط تشدید تحریم‌ها یا اختلال در مسیر صادرات.

اکنون نیز وضعیت ایران بیشتر به تأمین‌کننده نفت ارزان و بازار واردات کالا‌های چینی بدل شده تا شریک برابر؛ و این دقیقا برخلاف ادعا‌های «اتحاد راهبردی» است که مطرح می‌شود.

اما اکنون برای تغییر این وضعیت ایران می‌تواند دستکم در چند بخش تحولاتی را رقم بزند. ایران باید سهم خود را در ارزش افزودهٔ صادرات افزایش دهد (پتروشیمی، فرآوری، گاز، فناوری). هم چنین تنوع شرکای تجاری را بالا ببرد؛ نه صرفاً به چین تکیه کند.ایران نیاز به سازوکار‌های تسویهٔ مطمئن‌تر و مستقل‌تر دارد، تا مجبور نشود نفتش را با تخفیف سنگین بفروشد و قرارداد‌های بلندمدت را با شرایط شفاف‌تر و ضمانت بازگشت سرمایه ببندد.

حقیقت غیرقابل انکار اکنون این است که رابطه ایران و چین در نگاه اول بزرگ و راهبردی جلوه می‌کند؛ آن هم مثلا با ارقامی چون صادرات غیرنفتی ایران به چین ۱۴٫۸ میلیارد دلار و واردات ایران از چین ۱۹٫۳ میلیارد دلار در دوره منتهی به مارس ۲۰۲۵.

اما وقتی به تخفیف‌های نفتی، قدرت چانه‌زنی چین، و حجم تجارت چین با رقیبان منطقه‌ای نگاه می‌کنیم، تصویر متفاوت می‌شود؛ حقیقت آشکار این است که ایران در این رابطه پایِ ضعیف‌تر است.

برتریِ چین در این بازی روشن است. چین نفت ارزان می‌خرد، صنایع ایران را کالا‌های چینی پر می‌کنند و ایران جایگاهی بسیار کمتر از رقبایش در برابر پکن دارد. رقبایی که تجارتشان با چین در حدود ۱۰۷ میلیارد دلار (برای نمونه عربستان در سال ۲۰۲۴) است.

اگر ایران واقعاً می‌خواهد از «تأمین‌کننده خام» به «شریک برابر» تبدیل شود، باید نابرابری موجود در این معادله را بپذیرد، شروطش را بازبینی کند و از این رابطه، سهم بیشتری طلب کند؛ پیش از آن که وابستگی‌اش به چین به مشکل بزرگ‌تری بدل شود و دیگر حتی نتواند جایگزین مناسبی برای این کشور بیابد.