روابط ترکیه با حماس؛ ضعف یا دارایی ژئوپلیتیک؟

سامیا نخول، تووان گومروکچو و اجه توکسبای
خبرگزاری رویترز / ۲۱ اکتبر ۲۰۲۵

روابط ترکیه با حماس که زمانی در واشنگتن یک نقطه ضعف محسوب می‌شد، اکنون به یک دارایی ژئوپلیتیکی تبدیل شده است. با متقاعد کردن حماس به پذیرش توافق غزه که توسط دونالد ترامپ ارائه شد، آنکارا بار دیگر جایگاه خود را در صفحه شطرنج خاورمیانه تثبیت کرد؛ امری که موجب ناخشنودی اسرائیل و رقبای عرب آن شد.

رهبران حماس که ابتدا در برابر اولتیماتوم رئیس‌جمهور آمریکا – آزادی گروگان‌های اسرائیلی یا ادامه ویرانی – مقاومت می‌کردند، تنها زمانی تسلیم شدند که ترکیه، کشوری که آن را حامی سیاسی خود می‌دانند، آن‌ها را به پذیرش این طرح ترغیب کرد.

دو منبع منطقه‌ای و دو مقام حماس به خبرگزاری رویترز گفتند که پیام آنکارا صریح و روشن بود: زمان پذیرش فرا رسیده است.

ترامپ هفته گذشته درباره رئیس‌جمهور ترکیه، رجب طیب اردوغان، گفت: «این آقا از جایی به نام ترکیه یکی از قدرتمندترین افراد جهان است. او متحد قابل اعتمادی است. همیشه وقتی به او نیاز دارم، حضور دارد.»

امضای اردوغان پای سند توافق غزه، تلاش ترکیه برای ایفای نقش محوری در خاورمیانه را تقویت کرد؛ جایگاهی که اردوغان مدت‌هاست در پی بازپس‌گیری آن است و اغلب به پیوندهای دوران عثمانی و رهبری آن دوره اشاره می‌کند.

اکنون پس از این توافق، ترکیه در پی بهره‌برداری از آن در مسائل دوجانبه با آمریکا است.

سینان اولگن، مدیر اندیشکده «EDAM» در استانبول و پژوهشگر ارشد در موسسه کارنگی اروپا، گفت موفقیت آنکارا در متقاعد کردن حماس به پذیرش توافق ترامپ، به ترکیه اهرم دیپلماتیک جدیدی در داخل و خارج داده است.

او افزود: ترکیه احتمالاً از حسن نیت تازه در واشنگتن برای پیشبرد فروش جنگنده‌های F-35، کاهش تحریم‌های آمریکا و کمک واشنگتن به اهداف امنیتی ترکیه در سوریه بهره خواهد برد.

اولگن به رویترز گفت: «اگر اظهارات تمجیدآمیز ترامپ به حسن نیت پایدار تبدیل شود، آنکارا می‌تواند از این فرصت برای حل برخی اختلافات دیرینه استفاده کند.»

آغاز بازنگری روابط در دیدار ترامپ و اردوغان

مقام‌های رسمی گفتند بازتنظیم روابط دیپلماتیک میان آنکارا و واشنگتن از دیدار اردوغان در سپتامبر با ترامپ در کاخ سفید آغاز شد؛ نخستین دیدار آن‌ها در شش سال گذشته.

در این دیدار، نقاط تنش حل‌نشده‌ای بررسی شد؛ از جمله تلاش ترکیه برای لغو تحریم‌های آمریکا که در سال ۲۰۲۰ به دلیل خرید سامانه موشکی روسی S-400 اعمال شد. این اقدام موجب خشم واشنگتن و حذف ترکیه از برنامه جنگنده‌های F-35 شد.

سوریه نیز موضوع کلیدی دیگری بود. ترکیه خواهان ادغام نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) – که مورد حمایت آمریکا هستند – در ارتش سوریه است. آنکارا این نیروها را به دلیل ارتباط با حزب کارگران کردستان (PKK) تهدیدی امنیتی می‌داند.

این تلاش‌ها ظاهراً به نتیجه رسیده‌اند. فرمانده SDF، مظلوم عبدی، تأیید کرد که سازوکاری برای ادغام با ارتش سوریه ایجاد شده است؛ نتیجه‌ای که ترکیه آن را پیروزی راهبردی می‌داند.

توافق غزه در ادامه دیگر موفقیت‌های دیپلماتیک ترکیه حاصل شد. ترامپ پیش‌تر اردوغان را به خاطر میزبانی مذاکرات روسیه و اوکراین تحسین کرده بود. همچنین پس از سقوط بشار اسد در سوریه در سال ۲۰۲۴ – که ترکیه از نیروهای مخالف حمایت کرده بود – نفوذ آنکارا افزایش یافت.

تمایل ترکیه برای بازپس‌گیری نقش رهبری در خاورمیانه، برای برخی منتقدان یادآور میراث امپراتوری عثمانی است که زمانی بخش بزرگی از منطقه را تحت سلطه داشت. فروپاشی آن امپراتوری در یک قرن پیش، ترکیه مدرن را به کشوری سکولار و منزوی‌تر تبدیل کرد که تا حدی از دیپلماسی منطقه‌ای کنار گذاشته شده بود.

سال‌ها بود که آنکارا در تلاش‌های سطح بالا برای حل مناقشه اسرائیل و فلسطین حضور نداشت؛ مناقشه‌ای که منبع اصلی بی‌ثباتی منطقه‌ای است. حمایت ترکیه از جنبش‌های اسلام‌گرا – از جمله پشتیبانی سیاسی و دیپلماتیک از حماس که رهبرانش را نیز میزبانی کرده – روابط آن با اسرائیل و برخی کشورهای عربی را تیره کرده بود. همچنین، فاصله گرفتن ترکیه تحت رهبری اردوغان از هنجارهای ناتو، آن را از روند صلح دورتر کرده بود.

اما برای شکستن بن‌بست در مذاکرات آتش‌بس غزه، ترامپ به اردوغان روی آورد و روی نفوذ او بر حماس حساب کرد. مقام‌های ترکیه – به رهبری ابراهیم کالین، رئیس سازمان اطلاعات – به حماس اطمینان دادند که آتش‌بس از حمایت منطقه‌ای و آمریکا برخوردار است، از جمله تضمین شخصی ترامپ.

با وارد کردن اردوغان به روند توافق، ترامپ نقشی را به ترکیه داد که مدت‌ها در پی آن بود: قدرت برجسته اهل سنت در منطقه. این اقدام موجب نگرانی اسرائیل و کشورهای عربی رقیب از جمله مصر، عربستان سعودی و امارات شد؛ کشورهایی که مدت‌ها نسبت به جاه‌طلبی‌های اسلام‌گرایانه اردوغان محتاط بوده‌اند.

ایمن عبدالنور، تحلیل‌گر سیاسی عرب، می‌گوید: «اردوغان استاد گسترش نفوذ، بهره‌برداری از فرصت‌ها، استفاده از رویدادها به نفع خود و کسب اعتبار از آن‌هاست. کشورهای خلیج آشکارا از نقش برجسته ترکیه در غزه خوشحال نبودند، اما در عین حال خواهان پایان این درگیری، دستیابی به توافق و کنار گذاشتن حماس بودند.»

سارکیس نعوم، تحلیل‌گر لبنانی، گفت: «اگرچه کشورهای عربی با ترکیه در پایان دادن به جنگ منافع مشترک داشتند، اما نقش بزرگ‌تر آنکارا برایشان نگران‌کننده بود؛ چرا که یادآور سلطه تاریخی عثمانی بر بسیاری از کشورهای منطقه است.»

وزارت خارجه ترکیه و سازمان اطلاعات ملی (MIT) به درخواست‌های رویترز برای اظهار نظر پاسخ ندادند. وزارت خارجه آمریکا نیز بلافاصله پاسخی ارائه نکرد.

برای حماس، نگرانی اصلی این بود که اسرائیل ممکن است به توافق پایبند نباشد و عملیات نظامی را از سر بگیرد. منابع منطقه‌ای گفتند بی‌اعتمادی عمیق، روند توافق را تا آستانه شکست پیش برد.

یکی از مقامات ارشد حماس به رویترز گفت: «تنها تضمین واقعی از سوی چهار طرف ارائه شد: ترکیه، قطر، مصر و آمریکا. ترامپ شخصاً قول داد. پیام آمریکا این بود: گروگان‌ها را آزاد کنید، اجساد را تحویل دهید، و من تضمین می‌کنم که جنگ از سر گرفته نخواهد شد.»

فشار خردکننده بر حماس

ورود ترکیه به مذاکرات در ابتدا با وتوی اسرائیل مواجه شد، اما ترامپ مداخله کرد و اسرائیل را تحت فشار قرار داد تا با مشارکت آنکارا موافقت کند. دو دیپلمات این موضوع را تأیید کردند.

وزارت خارجه اسرائیل بلافاصله اظهار نظری نکرد.

یکی از مقامات ارشد حماس گفت رهبران نظامی غزه آتش‌بس را نه به عنوان تسلیم، بلکه تحت فشار خردکننده میانجی‌گری‌های پی‌درپی، وضعیت انسانی در حال فروپاشی و افکار عمومی خسته از جنگ پذیرفتند.

این توافق منجر به آزادی گروگان‌های اسرائیلی شد که در حمله حماس در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ ربوده شدند؛ حمله‌ای که به کشته شدن ۱۲۰۰ نفر انجامید و حمله متقابل اسرائیل را در پی داشت که طبق اعلام مقامات بهداشت غزه، تاکنون بیش از ۶۷ هزار فلسطینی را به کام مرگ کشانده است.

اینکه آیا توافق غزه در نهایت راهی به سوی تشکیل کشور فلسطین باز خواهد کرد، هنوز مشخص نیست. ترکیه و کشورهای عربی از جمله قطر و مصر می‌گویند این طرح فاقد مطالبه تاریخی فلسطینیان،‌ یعنی نقشه راه برای راه‌حل دو کشوری است.

در پاسخ به سوالی درباره احتمال اعزام نیروهای ترکیه به غزه در سناریوی پس از جنگ و راه‌های تضمین امنیت این منطقه، اردوغان روز ۸ اکتبر گفت که مذاکرات آتش‌بس برای بحث در مورد جزئیات این موضوع بسیار مهم است، اما اولویت دستیابی به آتش‌بس کامل، ارسال کمک‌ها و بازسازی غزه است.