هراس افغان‌های بازگردانده شده از آینده خود

ریک نوآک و یگانه ترابی 
روزنامه واشنگتن پست / ۴ اوت ۲۰۲۵

افغان‌های بازگردانده‌شده از ایران، از آینده تحت حاکمیت طالبان هراسانند

هنگامی که طالبان در سال ۲۰۲۱ کابل را تصرف کرد، سونیتا، فعال حقوق بشر افغان، به همراه خانواده‌اش به ایران گریخت. ماه گذشته، آنها مجبور به بازگشت به افغانستان شدند؛ جایی که سونیتا می‌ترسد هنوز تحت تعقیب باشد.

او به یاد می‌آورد که چگونه در مرز ماسکش را بالا کشید، فقط چشمانش نمایان بود، و به‌سرعت از کنار نگهبانان افغان گذشت، در حالی که همسر و دو فرزند خردسالش همراهی‌اش می‌کردند. در طول سفر ۲۴ ساعته با اتوبوس از مرز ایران تا کابل، هر ایست بازرسی باعث وحشت او می‌شد.

سونیتا، ۲۸ ساله، در مصاحبه تلفنی با واشنگتن پست گفت: «می‌ترسیدم مرا شناسایی و دستگیر کنند.» او مانند سایر افراد حاضر در این گزارش، به شرط ذکر نشدن نام کاملش صحبت کرد، از ترس زیر ذره‌بین رفتن توسط حکومت. برخی دیگر نیز به دلیل همین نگرانی، به صورت ناشناس سخن گفتند.

بر اساس آمار سازمان ملل، سونیتا یکی از بیش از یک میلیون افغانی است که از ژانویه امسال از ایران بازگشته‌اند - یا به‌زور اخراج شده‌اند یا تحت فشار مقامات ایرانی مجبور به ترک این کشور شده‌اند. به گفته ۱۱ افغانی که با واشنگتن پست صحبت کردند، اخراج‌ها پس از حملات هوایی اسرائیل به ایران در ماه ژوئن شدت گرفت، زمانی که دولت ایران برخی پناهندگان را به جاسوسی متهم کرد و موجی از بیگانه‌هراسی و سوءظن را دامن زد.

برای کسانی که هنوز در ایران هستند، این فشارها زندگی را روزبه‌روز غیرقابل تحمل‌تر کرده، هرچند بسیاری می‌ترسند آنچه در افغانستان انتظارشان را می‌کشد، بدتر باشد. در حالی که افغانستان به فروپاشی اقتصادی نزدیک‌تر می‌شود، گروه‌های حقوق بشری می‌گویند دولت تحت کنترل طالبان به سرکوب اجتماعی و سیاسی خود ادامه می‌دهد.

گزارش سازمان ملل که ماه گذشته منتشر شد هشدار داد که برخی بازگشت‌کنندگان با «نقض جدی حقوق بشر» مواجه هستند، از جمله «شکنجه و بدرفتاری، بازداشت و حبس خودسرانه، و تهدید امنیت شخصی». به گفته کارشناسان حقوق بشر سازمان ملل، زنان، کارکنان سابق دولت مورد حمایت آمریکا، فعالان رسانه‌ای و جامعه مدنی به‌ویژه در معرض خطر هستند.

سخنگوی نمایندگی ایران در سازمان ملل در نیویورک از اظهارنظر خودداری کرد.

حمدالله فطرت، معاون سخنگوی دولت طالبان در کابل، با اشاره به عفو عمومی که طالبان در اوت ۲۰۲۱ برای تمام اعضای دولت پیشین اعلام کرد، منکر به خطر افتادن بازگشت‌کنندگان شد.

او گفت: «ممکن است برخی حوادث ادعایی رخ داده باشد، اما دولت اقدامات مناسب را انجام می‌دهد» و از افغان‌ها خواست «بدون هیچ ترسی به کشورشان بازگردند.» 

یک افسر سابق پلیس افغانستان که یک ماه پیش به همراه همسر و دو پسرش از ایران بازگشته، گفت به عفو وعده‌داده‌شده طالبان اعتماد ندارد. او اکنون در خانه پدر همسرش مخفی شده و می‌گوید همسایه‌ها در مورد اعضای سابق نیروهای امنیتی که ناپدید شده‌اند، زمزمه می‌کنند.

او در مصاحبه تلفنی گفت: «هیچ‌کس نمی‌داند چه بلایی بر سرشان آمده.» 

ایران شدت عمل نشان می‌دهد

هنگامی که نیروهای آمریکایی در سال ۲۰۲۱ از افغانستان خارج شدند و طالبان دوباره به قدرت رسیدند، ایران به پناهگاه محبوب افغان‌هایی تبدیل شد که نتوانسته‌بودند سهمیه پروازهای تخلیه غربی را دریافت کنند. انتخاب منطقی‌ای بود: بیشتر افغان‌ها به زبان دری صحبت می‌کنند که شباهت زیادی به فارسی دارد و از قبل جامعه بزرگی از افغان‌ها در ایران زندگی می‌کردند که تخمین زده می‌شد حدود ۶ میلیون نفر باشند.

ثریا، ورزشکار ۲۹ ساله، گفت بسیاری از دوستانش با پروازهای تخلیه از کشور خارج شدند. او فکر می‌کرد با آنها خواهد رفت. اما مادرش چند روز قبل از ورود طالبان به کابل بر اثر کووید-۱۹ درگذشت.

او گفت: «وقتی از نظر عاطفی از مرگ او بهبود یافتم، همه فرصت‌ها از دست رفته بود.» 

پس او به موج مهاجران به ایران پیوست. بر اساس برآوردهای دولت ایران که سازمان ملل به آن استناد کرده، بین ۵۰۰ هزار تا ۱.۵ میلیون افغان در نهایت این سفر را انجام دادند.

ثریا گفت زندگی در ابتدا «قابل تحمل» بود، اما خیلی زود مشکلات افزایش یافت. ناتوانی در دریافت مجوز اقامت باعث شد بیشتر پناهندگان نتوانند در مدارس یا دانشگاه‌ها ثبت‌نام کنند. آنها نمی‌توانستند به‌صورت قانونی سیم‌کارت بخرند یا حساب بانکی باز کنند. ثریا در یک کارگاه خیاطی مشغول به کار شد و به بسیاری از افغان‌های شاغل در اقتصاد غیررسمی ایران پیوست.

در سپتامبر گذشته، دولت ایران کمپین گسترده‌ای برای اخراج «تعداد قابل توجهی از اتباع خارجی بدون مجوز» اعلام کرد که عموماً به‌عنوان اشاره‌ای مستقیم به افغان‌ها تفسیر شد. حملات هوایی اسرائیل به ایران در تابستان امسال به نظر می‌رسد این روند اخراج‌ها را تشدید کرده است. مقامات ایرانی صدها نفر را به جاسوسی برای اسرائیل متهم کردند، از جمله برخی افغان‌ها، و اعترافات اجباری آنها را از رسانه‌های دولتی پخش کردند.

مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، ماه گذشته گفت اخراج‌ها باید «با نهایت احترام انجام شود». اما افغان‌های ساکن در ایران از فضای روزافزون خصومت سخن گفتند.

ثریا گفت اخیراً قرارداد اجاره‌اش فسخ شده و ممکن است در روزهای آینده بی‌خانمان شود. او گفت: «در ترس دائمی زندگی می‌کنم.» 

سونیتا، فعال سابق حقوق بشر، گفت: «مردم با ما مانند جاسوس یا قاتل برخورد می‌کردند. حتی ایستادن در صف نانوایی برای خرید نان غیرقابل تحمل شده بود.» 

وقتی همسرش در اواخر ژوئن توسط پلیس ایران بازداشت و کتک خورد، آنها چاره‌ای جز ترک ایران نداشتند.

’دردناک‌ترین رنج’

اخراج‌های ایران همزمان با اقدام مشابهی در پاکستان بوده که از سال ۲۰۲۳ آغاز شد. بر اساس تخمین سازمان ملل، در طول دو سال و نیم گذشته، بیش از یک میلیون افغان به‌زور از پاکستان اخراج شده‌اند یا تحت فشار مجبور به ترک این کشور شده‌اند.

مقامات پاکستانی نگرانی‌های امنیتی و اقتصادی را دلیل اخراج افغان‌های بدون مدارک قانونی عنوان کرده‌اند. بسیاری از این افراد دهه‌ها در پاکستان زندگی کرده بودند. در حالی که مقامات واشنگتن در ابتدا از اسلام‌آباد خواستند رویکرد خود را بازنگری کند، ایالات متحده اکنون برخی از برنامه‌های خود برای کمک به پناهندگان افغان را متوقف کرده است.

دولت ترامپ برنامه‌های خود برای اسکان مجدد بیش از ۲۵۰ هزار افغان در آمریکا را لغو کرده و وضعیت حمایتی افغان‌های مقیم این کشور را نیز لغو نموده است؛ هزاران نفر ممکن است پس از حکم اخیر دادگاه با اخراج مواجه شوند.

حامیان اخراج استدلال می‌کنند که امنیت در افغانستان پس از بازگشت طالبان به قدرت بهبود یافته است. برخی مردان افغان که اخیراً از ایران بازگشته‌اند، به واشنگتن پست گفتند از رفتار استقبال‌آمیز طالبان شگفت‌زده شده‌اند.

محمد جعفری، یک بازگشتی ۴۵ ساله، گفت در ابتدا از بازگشت با ریشی بسیار کوتاه‌تر از حد مجاز طالبان می‌ترسید، اما با مشکلی مواجه نشد. او گفت: «هیچ‌کس مورد بدرفتاری قرار نمی‌گیرد.» 

اسدالله صالحی، ۳۳ ساله، که در سال ۲۰۲۱ برای فرار از فقر به ایران گریخت اما به زودی خود را در تنگنای مالی مشابهی یافت، گفت: «وقتی به خاک وطن قدم گذاشتم، احساس کردم مانند نوزادی هستم که برای اولین بار جهان را می‌بیند.» 

شهروندان بازگشته از ایران هم چالش و هم فرصتی برای طالبان هستند. بسیاری از وزارتخانه‌ها و شرکت‌ها در سال‌های اخیر با پیامدهای فرار مغزها مواجه شده‌اند، چرا که هزاران کارگر ماهر کشور را ترک کرده‌اند. ورود نیروهای جدید می‌تواند به پر کردن این خلأ کمک کند.

اما اقتصاد افغانستان که به کمک‌های خارجی وابسته است، پس از آنکه دولت ترامپ امسال تقریباً تمام پروژه‌های بشردوستانه و اقتصادی تحت حمایت آمریکا را قطع کرد - که بیش از ۴۰ درصد از کل کمک‌های خارجی را تشکیل می‌داد - با مشکل مواجه شده است.

دولت افغانستان در تأمین دارو و تجهیزات برای درمانگاه‌ها و بیمارستان‌ها با مشکل روبرو است و برنامه جهانی غذا اعلام کرده فقط می‌تواند به یک میلیون از ۱۰ میلیون افغانی که به‌صورت فوری به کمک غذایی نیاز دارند، یاری برساند.

سونیتا گفت: «وقتی به آینده فرزندانم فکر می‌کنم، تمام وجودم می‌لرزد.»